…Մ.թ.ա. 1710 թ-ին Բաբելոնին հասցված վերջին ջախջախիչ հարվածն, ըստ էության, նաև վերջին այն փորձաքարն էր, որը ցույց տվեց նույն այս ժամանակ գործող Հայոց ռազմական մեքենայի անվիճելի առավելությունը տարածաշրջանի նույնիսկ առաջատար պետությունների ռազմական մեքենաների նկատմամբ: Արդյունքում Արմավիրում որոշեցին շարունակել նվաճումները և սկզբում հարված հասցնել Եգիպտոսին, իսկ հետո էլ՝ արշավանք իրականացնել դեպի արևելք: Որպես հետևանք ընդունված որոշման՝ մ.թ.ա. 1710 թվականին Սինայի թերակղզու ճ-մ-ում (Եգիպտոսի հյուսիս-արևելք) Հայոց թագավորության բանակը (մոտ 100.000) ջախջախեց Եգիպտական թագավորության բանակին (մոտ 120.000): Արդյունքում Եգիպտոսն ընկավ Հայոց թագավորության տիրապետության տակ, իսկ նրա կառավարումը հանձնվեց Հայկազունիներից սերող Հայկազուտներին: Ստեղծվեց ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԵՐՐՈՐԴ ԳԵՐԻՇԽԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸ, որը տևեց 164 տարի: Արմավիրում, սակայն, միայն սրանով բավարարվել չէին պատրաստվում...
Առկա տեղեկատվության վերլուծությունը թույլ է տալիս ասել, որ արիական արշավանքների նախադրյալներ Հայկական լեռնաշխարհում ստեղծվել էին դեռևս մ.թ.ա. XIX դարի վերջին և մ.թ.ա. XVIII դարի սկզբին։ Այսպես, համաձայն Մովսես Խորենացու, արդեն հենց այս ժամանակաշրջանում Արամ I Մեծն (մ.թ.ա. 1827-1769) ուներ զգալի քանակությամբ հեծելազորային ուժեր։ Նույնն են վկայում նաև հնագիտական պեղումները, որոնք Հայաստանում այդ ժամանակ գոյություն ունեցած այսպես կոչված «Կուր-Արաքսյան» մշակույթում առաջին անգամ ֆիքսում են ձիու կիրառության հետքերը։ Արամ I Մեծին հաջորդած Արա I Գեղեցիկի (մ.թ.ա. 1769-1743) օրոք «հեծելազորային հաղթաթուղթ»-ն առժամանակ մղվեց հետին պլան, համենայն դեպս նրա ակտիվ կիրառության մասին մենք տեղեկություններ առայժմ չունենք, սակայն արդեն հաջորդ արքա Արա II Կարդոսի (մ.թ.ա. 1743-1725) օրոք այն հայտնվեց առաջին դերերում, ընդ որում՝ ավելի մասշտաբային չափով։ Ավելին, եթե նախկինում խոսքը գնում էր միայն հեծելազորի մասին, ապա վերջին արքաների օրոք, դատելով առկա տեղեկատվության ամբողջությունից, Հայկական բանակի ՀԻՄՆԱԿԱՆ ՀԱՂԹԱԹՈՒՂԹԸ ԴԱՌՆՈՒՄ ԵՆ ԱՐԴԵՆ ՄԱՐՏԱԿԱՌՔԵՐԸ՝ հիմնականում հենց որոնց առկայությամբ էլ բացատրվում են հաջողությունները Բաբելոնի թագավորության դեմ պատերազմում և Եգիպտոսի նվաճումը։ Առաջին իրադարձությունը, ինչպես արդեն ասվեց, տեղի ունեցավ մ.թ.ա. 1711 թվականին, իսկ երկրորդը՝ մյուս տարի` մ.թ.ա. 1710 թվականին
Արդեն բազմիցս խոսել ենք արիների հնարավոր էթնիկ պատկանելիության, արիական արշավանքների մեկնակետի, ինչպես նաև դրանց համար առաջարկվող հնարավոր ժամանակահատվածը։ Իհարկե, ես հեռու եմ այն մտքից, որ առաջարկվող հարցերին տրվել են վերջնական պատասխաններ, բայց այնուհանդերձ գտնում եմ, որ ասվածը բավականին հիմնավոր է։
Մ.թ.ա. XVIII դարի վերջին արիական արշավանքների սկզբնական կամ նախապատրաստական փուլը ավարտվեց և արդյունքում ամբողջ Մերձավոր Արևելքը հայտնվեց Հայոց թագավորության գերիշխանության տակ։ Եվ այսպես, մ.թ.ա. XVIII դարի վերջին Մերձավոր Արևելքում Հայոց թագավորության գլխավորությամբ ստեղծվել էր մոտավորապես այնպիսի մի իրավիճակ, ինչ 1206 թվականին Մոնղոլական տերությունում, երբ հարակից երկրները արդեն նվաճվել էին և պահանջ էր առաջացել իրականացնել ավելի հեռավոր արշավանքներ։
Ինչպես արդեն ցույց տրվեց վերևում, բուն «արիական արշավանքներ» կոչված ռազմաքաղաքական իրադարձությունը ամենայն հավանականությամբ ՏԵՂԻ Է ՈՒՆԵՑԵԼ մ.թ.ա. 1700 թվականին՝ մի քանի տարի այս կամ այն կողմ հնարավոր շեղումով։ Իր հերթին կարելի է ենթադրել, որ արշավողների ուժերը եղել են հսկայական և Հայոց թագավորությունը ոտքի է հանել իր, ըստ էության, գործնականում ողջ բանակը։ Այս առումով հատկանշական է, որ մ.թ.ա. 1700-1650 թվականներին Մերձավոր Արևելքում տեղի ունեցած որևէ պատերազմի կամ ճակատամարտի մասին մեզ ՈՐևԷ ՏԵՂԵԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ ՉԻ ՀԱՍԵԼ, ինչն իր հերթին անուղղակիորեն վկայում է այն բանի օգտին, որ այստեղ բոլորը միավորված էին մեկ և հզոր մի ուժի իշխանության ներքո, որի ռազմական մեքենայի հիմնական մասն էլ գտնվում էր այլ տարածքներում:
Եվ այսպես, մ.թ.ա. 1700 թվականին Հայոց թագավորությունից Հայոմարտի գլխավորությամբ դուրս եկավ մի բանակ և ուղղություն վերցրեց դեպի արևելք։ Այս բանակի թվաքանակի մասին որևէ ուղղակի տեղեկություն մենք առայժմ չունենք, թեև անուղղակի տվյալները հիմք են տալիս ասելու, որ բանակը կարող էր կազմել մոտ 100.000 ռազմիկ և մոտ 1.000 մարտակառք։ Գրեթե միանգամից էլ առանց լուրջ մարտերի ընկավ քաղաքացիական պատերազմից բզկտվող Ասորեստանի թագավորությունը, որից հետո Հայկական բանակը մտավ ԻՐԱՆԱԿԱՆ ԼԵՌՆԱՇԽԱՐՀ։ Այստեղով Հայկական բանակի առաջխաղացման մանրամասների մասին մենք որևէ տեղեկատվություն չունենք, ինչից կարելի է ենթադրել, որ այս ընթացքում լուրջ մարտեր չեն եղել։ Իրոք, դժվար է մատնանշել որևէ ուժ, որն այդ ժամանակաշրջանում ի վիճակի կլիներ լուրջ դիմադրություն ցույց տալ դեպի արևելք արշավող Հայկական բանակին։
Շարունակելով առաջխաղացումը դեպի արևելք` արիական բանակը մտավ ՀՆԴԿԱՍՏԱՆԻ ԱՐԵՎԵԼՔ` ներկայիս Փենջաբի տարածքում գտնվող և ժամանակակից գիտնականների կողմից ՄՈՀԱՆՋՈ-ԴԱՐՈ ՈՒ ՀԱՐԱՊՊԱ անվանված քաղաք-պետությունների տարածք։ Հատկանշական է, որ մ.թ.ա. հենց XVIII դարի վերջով են մասնագետները թվագրում հիշատակված քաղաք-պետությունների անկումը և քաղաքական ասպարեզից սրանց դուրս գալը, ինչը չի կարող պատահական լինել։ Մոհանջո-Դարոն և Հարապպան գլխավոր քաղաքի շուրջը հավաքված քաղաք-պետություններ էին, որոնք ունեին նաև շրջակա ու ավելի մանր քաղաքներ կամ նույնիսկ ամրություններ։ Հաշվի առնելով այս հանգամանքը՝ ամենևին էլ պատահական չպետք է համարել, որ «Ռիգվեդա»-ում հիշատակվում է արիների կողմից գրավված մեծ քանակությամբ բերդերի, ամրոցների և այլ ամրացված կետերի մասին։ Մոհանջո-Դարոն և Հարապպան նվաճելուց հետո արիական բանակը շարունակեց առաջխաղացումը դեպի արևելք և իր տիրապետությունը հաստատեց գործնականում ողջ Հյուսիսային Հնդկաստանի վրա։
Այսպիսով` առաջացավ ԱՐԻԱԿԱՆ ՏԵՐՈՒԹՅՈՒՆԸ, որի արդյունավետ կառավարման համար ստեղծվեց կառավարման որոշակի համակարգ։ Այսպես, Հնդկաստանը, Միջին Ասիայի հարավային և կենտրոնական մասը ու Իրանական լեռնաշխարհը հանձնվեցին ՀԱՅՈՄԱՐՏԻՆ և ՆՐԱ ՍԵՐՈՒՆԴՆԵՐԻՆ, Միջագետքը ու Ասորիքը սկսեցին կառավարել ԿԱՐԴՈՒՆԻԱՇԻ ԻՇԽԱՆՈՒԹՅԱՆ ՏԻՐԱԿԱԼՆԵՐԸ, Եգիպտոսում իշխանության ղեկը ստանձնեցին ՀԱՅԿԱԶՈՒՏՆԵՐԸ, իսկ Փոքր Ասիայում էլ իշխանությունն անցավ պայմանականորեն «ՏԱՎԱՐՆԱ» կոչվող տոհմի ձեռքը, որը հետագայում պետք է հիմք դներ Խեթական հզոր թագավորությանը։ Արիական տերության գոյության առաջին տասնամյակներում բոլոր այս տարածաշրջանային թագավորությունները առնվազն ձևականորեն ԸՆԴՈՒՆՈՒՄ ԷԻՆ ՀԱՅՈՑ ԹԱԳԱՎՈՐՈՒԹՅԱՆ ՀԱՅԿԱԶՈՒՆԻՆԵՐԻ ԳԵՐԱԳԱՀՈՒԹՅՈՒՆԸ։ Այսպիսով ըստ էության ստեղծվեց նույն այն իրավիճակը, որն առաջացավ Մոնղոլական տերությունում 1242 թվականից հետո, երբ Մոնղոլական միասնական տերությունը բաժանվեց Մեծ խանի իշխանությանը ենթական մասերի ի դեմս Չաղաթայական ուլուսի, Ոսկե Հորդայի և Էլխանության։
Դատելով ըստ ամենայնի, սակայն, նորաստեղծ Արիական տերության կազմում Հայկական լեռնաշխարհը, հատկապես հետագա տասնամյակներում, արդյունքում ՉԻ ԿԱՐՈՂԱՑԵԼ ՀԱՆԴԵՍ ԳԱԼ որպես տերության քաղաքական կենտրոն և պահել սկզբնական իր այդ դերը։ Այս առումով հարկ է նշել, որ հիշատակված գործընթացը չի կարող որակվել որպես ինչ-որ մի բացառիկ երևույթ։ Այդպիսին է բոլոր այն պետական միավորների ճակատագրերը, որոնք կատարում են իրենց չափսերից էականորեն մեծ նվաճումներ։ Այսպես, լրիվ նույն կերպ էլ հազարամյակներ անց մոնղոլական արշավանքների մեկնակետ հանդիսացած Մոնղոլիան կամ Մեծ տափաստանի արևելքը չի կարողանալու հանդես գալ որպես տերության քաղաքական կենտրոն և պահել այդ դերը։ Նույնը եղավ նաև սելջուկյան նվաճումների մեկնակետ հանդիսացած Միջին Ասիայի հետ: Իր հերթին հարկ է նշել, որ նկարագրված գործընթացի պատճառը ակնհայտ էր, քանզի ստեղծված լայնատարած պետության կազմում Հայկական լեռնաշխարհը հայտնվել էր ծայրամասային վիճակում։ Լիովին նույն վիճակում էլ հայտնվեցին Հունաստանը հունամակեդոնական, Մեքքան և Մեդինան՝ արաբական, Միջին Ասիան` սելջուկյան, իսկ Մոնղոլիան էլ մոնղոլական նվաճումների արդյունքում։ Դրությունը նման է Մոնղոլական տերության մայրաքաղաքը Ղարա-Ղորումից Պեկին տեղափոխելու հայտնի իրավիճակին, երբ Մոնղոլական տերության քաղաքական կենտրոնը Մոնղոլիայից կամ Մեծ տափաստանի արևելքից տեղափոխվեց Չինաստան և այս փաստով արդեն դե-յուրե ամրագրվեց Մոնղոլիայի ոչ «տերունակենտրոն» կարգավիճակը։
Վերևում հիշատակված գործընթացի մասին ԴԺՎԱՐ Է ՀՍՏԱԿՈՐԵՆ ԽՈՍԵԼ, սակայն Մովսես Խորենացու մոտ պահպանված աղոտ ակնարկներից կարելի է ենթադրել, որ այն սկիզբ է առել Անուշավան Սոսանվերի (մ.թ.ա. 1725-1662) մահվանից հետո, քանի որ, ի տարբերություն այս արքայի և նրա նախորդների` մինչև Հայկ Նահապետ, հաջորդ արքաներըՄովսես Խորենացու մոտ արդեն որակվում են որպես. «ՈՉ ԿԱՐԵՎՈՐ», ընդ որում հատկանշական է նաև Պատմահոր վերաբերմունքը վերջիններիս ռազմաքաղաքական ուղիների վերաբերյալ, որը, ի համեմատ նախկինների, ակնհայտորեն երկրորդական դերերի վրա է: Այսպիսով` թերևս կարելի է կարծել, որ արդեն իսկ ընթացքի մեջ գտնվող գործընթացը արագացրել և անդառնալի տեսք է ստացել հատկապես մ.թ.ա. 1650 թվականին բռնկված խեթական ապստամբության արդյունքում, որն, ըստ էության, Փոքր Ասիայում բռնկված մի ապստամբություն էր Արիական տերության կենտրոնական իշխանության դեմ։ Արդյունքում հենց այդ ժամանակներից սկսած էլ իրենց, ըստ էության, ազատ զգացին և Հայոմարտները արևելքում, և Հայկազուտները Եգիպտոսում, և Կարդունիաշի տիրակալները Միջագետքում ու Ասորիքում։