Մ.թ.ա. 786 թվականին, դրած Արարատյան թագավորության հզորացման հիմքը, կյանքից հեռացավ Արարատյան թագավորության արքա Մենուան (մ.թ.ա. 810-786) և նրան հաջորդեց որդին՝ Արա III Մեծը (մ.թ.ա. 786-766): Արարատյան թագավորության նոր տիրակալը հոր իսկական շարունակությունն էր այդ թվում նաև քաղաքական առումով, սակայն նա աչքի էր ընկնում հորից ավելի մեծ եռանդով, ինչպես նաև ավելի մեծ ռազմական ՈՒՆԱԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐՈՎ, թեև ցավոք, դատելով ըստ ամենայնի, Արա III Մեծը առողջական զգալի խնդիրներ ուներ: Այսպես թե այնպես, սակայն տաղանդավոր ռազմաքաղաքական այս գործչին էլ հենց արդյունքում վիճակված էր լինելու ի վերջո ոչ միայն կրկին ԻՐԱՐ ԲԵՐԵԼ վերջին հազարամյակում ցրված Հայոց պետականության բեկորները, այլև հասնել Հայոց հերթական գերիշխանությանը տարածաշրջանում: Քիչ ավել, քան մեկ տասնամյակում կարգի գցելով գործերը Հայաստանում՝ մ.թ.ա. 770-ական թվականների կեսերին Արա III Մեծը վճռական պայքարի մեջ մտավ Ասորեստանի թագավորության դեմ՝ խնդիր դնելով ամենից առաջ ՇՐՋԱՓԱԿԵԼ վերջինիս արևելքից ու արևմուտքից՝ կտրելով պաշտոնական Նինվեի առևտրական կապերը հարևանների հետ և իր իշխանությունը հաստատելով օգտաշատ առևտրական ճանապարհների վրա:
Մ.թ.ա. 774 թ-ի ամռանը Արա III Մեծի (մ.թ.ա. 786-766) գլխավորած Արարատյան թագավորության բանակը (մոտ 100.000) Զիմրիի ճ-մ-ում (Նինվեից 25 կմ հյուսիս) ողջ օրը տևած համառ մարտում լուրջ առավելության հասավ Սամսիլա տուրտանի գլխավորությամբ բարձունքներում ամուր պաշտպանական դիրքեր գրաված Ասորեստանի թագավորության բանակի (մոտ 70.000) նկատմամբ: Դրանից հետո հաջորդ օրը կողմերը պատրաստվեցին շարունակել մարտը և արդեն ուղղակի սպառնալիք էր կախված Նինվեի վրա, սակայն նույն այս ժամանակ Հայոց արքան, տեղեկանալով սեփական թագավորության հյուսիսային նահանգներում բռնկված ապստամբության մասին, ՆԱՀԱՆՋԻ ՀՐԱՄԱՆ ՏՎԵՑ: Հայաստանի հյուսիսային տարածքներում բռնկված ապստամբությունը, որը ծանր հարված հասցրեց համահայկական շահերին, խանգարեց Արա III Մեծին ավարտին հասցնել Ասորեստանի թագավորության տապալման գործընթաց, սակայն, այսպես թե այնպես, բայց արդյունքում Հայաստանի 18 նահանգներն իր մեջ ընդգրկած Արարատյան թագավորության գերիշխանության ոլորտում հայտնվեցին գրեթե բոլոր հարևան պետությունները: Ստեղծվեց ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՉՈՐՐՈՐԴ ԳԵՐԻՇԽԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸ, որը տևեց 31 տարի:
Արարատյան թագավորության պայքարի հերթական փուլը պաշտոնական Նինվեի դեմ վիճակված էր լինելու շարունակել արդեն Արա III Մեծի որդի Արթուր II-ին (մ.թ.ա. 766-734): Արթուր II-ը հոր արժանի զավակը հանդիսացավ և շարունակեց վերջինիս քաղաքականությունը՝ առավել մեծացնելով Արարատյան թագավորության հզորությունը: Սրա հետ միաժամանակ նաև հարկ է նշել նաև, որ Արթուր II-ին, թերևս, որոշակիորեն չէր հերիքում հոր խորաթափանցությունը և արդյունքում վերջինիս ՉԿԱՐՈՂԱՑԱՎ հայտնաբերել ու լիարժեք կերպով չեզոքացնել ժամանակի հետ միասին իր տերության դեմ հառնող նոր մարտահրավերները:
Այսպես թե այնպես, սակայն, կարգի գցելով գործերը իր տերության արևելյան շրջաններում, մ.թ.ա. 752 թվականի վիճակով Արթուր II-ն արդեն լրջորեն ամրացրել էր Հայոց թագավորության դիրքերը արևմուտքում, որտեղ Հայկական Չորրորդ գերիշխանության սահմանը հասցվեց մինչև Դամասկոսի թագավորության հյուսիսային սահման: Կարգի գցելով գործերը հարավ-արևմուտքում և խնդիր դնելով շրջափակել Ասորեստանի թագավորությանը նաև հարավ-արևելքից, մ.թ.ա. 751 թվականին Արթուր II-ի գլխավորած Արարատյան թագավորության բանակը (355.611, որից 3.600 հեծյալ, ինչպես նաև 92 մարտակառք) Մարաստանի իշխանության բանակից (մոտ 10.000) գրավեց Մարաստանի 3 ամրոց և 23 բերդ: Մարաստանը միացվեց Արարատյան թագավորությանը, որի արդյունքում Հայկական Չորրորդ գերիշխանության սահմանը հարավ-արևելքում հասցվեց մինչև Իրանական լեռնաշխարհի հարավ-արևմուտք: Այսպիսով՝ պաշտոնական Վանի հետևողական քաղաքականության արդյունքում Միջագետքում գործող Ասորեստանի թագավորությունը վերջնականապես ԹԵՎԱՆՑՎԵՑ ԻՆՉՊԵՍ ԱՐԵՎԵԼՔԻՑ, ԱՅՆՊԵՍ ԷԼ ԱՐԵՎՄՈՒՏՔԻՑ: Շուտով, սակայն, փոփոխություններ եղան նաև Նինվեում, որտեղ գահը զբաղեցրեց Թիգլաթպալասար III-ը (մ.թ.ա. 746-727): Վերջինս մի եռանդուն, ինչպես նաև ռազմական, վարչական և կազմակերպչական հսկայական ունակությունների տեր անձնավորություն էր: Հայոց տերությունը կանգնեց մեծ մի մարտահրավերի առջև:
Իր թագավորության առաջին տարիներին ամրանալով հարավում և արևելքում՝ Թիգլաթպալասար III-ը խնդիր դրեց ՎԵՐԱՑՆԵԼ ռազմաքաղաքական նաև այն արգելքը, որը Արարատյան թագավորության նույն գահակալները հետևողական ջանքերով Ասորեստանի թագավորության համար կառուցել էին արդեն նաև արևմուտքում՝ ի դեմս Ասորիքի իշխանությունների հակաասորեստանյան դաշինքի, որի գլխին կանգնած էր պաշտոնական Վանը: Այս առումով հարկ է նշել, որ, եթե Արթուր II-ը բաց թողեց Թիգլաթպալասար III-ի գահակալումը և Արարատյան թագավորության համար հաջորդ տարիներին դրան հաջորդած բացասական զարգացումները, ապա այժմ, երբ Ասորեստանի ռազմաշունչ արքան պատրաստվեց հարված հասցնել արդեն արևմտյան ուղղությամբ, Վանում որոշում ընդունեցին աջակցել յուրայիններին և պահպանել դիրքերը գոնե Ասորիքում:
Հետագան անհրաժեշտ է դիտարկել առանձին մեջբերման տեսքով.
742 –
Արպադի ճ-մ (Հյուսիսային Ասորիք, Հալեպից մոտ 20 կմ հյուսիս)
Թիգլաթպալասար III-ի գլխավորած Ասորեստանի թագավորության բանակը (մոտ 120.000) հարձակվեց Արարատյան թագավորության գերիշխանության տակ գտնվող Արպադի իշխանության վրա և պաշարեց նրա մայրաքաղաքը: Տեղեկանալով այս մասին՝ Արթուր II-ի գլխավորած Արարատյան թագավորության (մոտ 100.000) և Ասորիքի դաշնակից իշխանությունների (մոտ 50.000) միացյալ բանակը շարժվեց Արպադի իշխանությանն օգնության ու մոտեցավ հակառակորդի բանակին:
I փուլ – Վաղ առավոտից մինչև ուշ երեկո տևած համառ և անզիջում մարտի արդյունքում Արարատյան թագավորության և դաշնակիցների միացյալ բանակը ծանր պարտություն կրեց:
II փուլ – Հայկական բանակը, պահպանելով մարտակարգը, նահանջեց և, Եփրատի գետանցի մոտ անցնելով գետի ձախ ափ, պոկվեց թշնամու բանակից:
Հայերը կորցրին մոտ 50.000, դաշնակիցը` մոտ 25.000, թշնամին` մոտ 40.000 զինվոր:
Հենց նոր ավարտված ճակատամարտը ծանր հետևանքներ ունեցավ Արթուր II-ի տերության համար, որն, ըստ էության, զրկվեց իր այդ կարգավիճակից, իսկ Հայկական Չորրորդ գերիշխանությունն էլ ՎԵՐՋԱՑԱՎ: Արդյունքում Արարատյան թագավորությունից անջատվեցին գերիշխանություն ընդունած բոլոր երկրները, ինչպես նաև Կիլիկիայի մասնատված իշխանությունները: Այս առումով հատկանշական է, սակայն, որ, չնայած ձեռք բերած խոշոր հաջողությանը, հարված հասցնել բուն Արարատյան թագավորության տարածքին Ասորեստանի ռազմաշունչ տիրակալը առժամանակ ՉՀԱՄԱՐՁԱԿՎԵՑ՝ փոխարենը գերադասելով ավարտին հասցնել գործերն արևմուտքում:
Առջևում էին Արարատյան և Ասորեստանի թագավորությունների պայքարի նոր տասնամյակներ…