Նման պարագայում, ինչպես, միշտ մտքի տառապանքները հանգեցնում են փոխզիջման: «Ուրարտական» տեսությունը փրկելու համար նրա ջատագովներին հարկավոր էր որոշ փաստեր մեկնաբանել այլ կերպ, «բարենպաստ» ժամանակներին: Ականավոր լեզվաբան և պատմաբան Գրիգոր Ղափանցյանը, ով եղավ «Հայասան հայերի բնօրրանն է» բանաձևի ստեղծողը, «Ուրարտուն» փրկելու համար, Հայասան տեղադրեց Բարձր և Փոքր Հայքի սահմաններում՝ դառնալով մ.թ.ա. VIII-VII դարերում «Ուրարտուի» լայնարձակ տարածություններում հայերի փոխակերպման տեսության հեղինակ (ի դեպ, Արիպսան նա տեղավորել էր Կարինի մոտ գտնվող ճահճուտներում, բայց ըստ Ֆոռերի Արիպսան նույն Վանա լիճն էր): Թվում էր, թե ամեն ինչ ընկավ իր տեղը: «Ուրարտական» տեսությունն անկումից բարեհաջող ազատվեց: Սակայն իրականում նրան ճգնաժամից դուրս բերելն ու կյանքի կոչելն արդեն բացարձակապես անհնար էր: Ճգնաժամային երևույթներն «Ուրարտուն» ցնցեցին նաև բոլորովին այլ կողմից՝ հենց իր «Ուրարտու» անվան տարրալուծման ժամանակ: «Ուրարտու» անվանումը ասուրական է, կապված ասուրական սեպագրերի, ասուրական աշխարհըմբռնման հետ և ուրարտական սեպագրերում չի հանդիպում: Ավելին, ասորեստանցիների համար «Ուրարտուն» միակ տերմինը չէ՝ Հայկական լեռնաշխարհում տվյալ պետությունն անվանելու համար: Մ.թ.ա. XIII դարում, երբ խեթական պետությունը կործանվեց, անհետացան նաև խեթական աղբյուրները, որոնք տեղեկություն էին տալիս Հայաստանի մասին: Այդ ժամանակ հզորանում է Ասորեստանը, և ի հայտ են գալիս նոր, զութ ասուրական անվանումներ: Մ.թ.ա. II հազարամյակի վերջին ասուրական աղբյուրներում երևան է գալիս նաև «Նաիրի» տերմինը՝ որպես Ասորեստանից դեպի հյուսիս՝ Վանա և Կապուտան (Ուրմիա) լճերի շրջանում ընկած լայնարձակ տարածքի ընդհանուր անվանում: Մի շարք հետազոտողներ գտնում են, որ «Նաիրի» անվանումը որոշակիորեն նման է «գետ» հասկացությունն արտահայտող սեմական բառերին: Ամենայն հավանականությամբ, «Նաիրին» ասուրերեն նշանակել է «գետերի երկիր», եթե հաշվի առնենք, որ նշված տարածքում են սկիզբ առնում Հայկական լեռնաշխարհի հիմնական ջրային զարկերակները՝ Տիգրիսը, Եփրատը, Կուրը, Արաքսը: Իրենք՝ ասորեստանցիները, այդ ժամանակ դեռևս որոշակի պատկերացում չունեին «Նաիրի» երկրի սահմանների մասին: Նրանց համար «Նաիրին» հյուսիսն էր, ընդհանրապես մի տարածք, որի կենտրոնում գտնվում էր «Նաիրի» երկրի «ծովը» (Վանա լիճը): «Նաիրին» զութ ասուրական անվանում է: «Նաիրի» թագավորության զորեղացմանը և նրա քաղաքական կառուցվածքին ավելի լայնորեն ծանոթանալուն զուգընթաց, ասորեստանցիները «Նաիրին» սկսեցին անվանել հոմանիշ «Ուրարտու» տերմինով. Դա արդեն Արարատ (կամ Այրարատ) աշխարհագրական տեղանունն էր և նախկին վերացական «Նաիրի» («գետերի երկիր») անվան հետ համեմատած ավելի ճիշտ էր արտահայտում երկրի տեղադրությունը: Նրանք բոլոր հիմքերն ունեին այդպես վարվելու, քանի որ հայկական պետությունը մի շարք հին աղբյուրներում (մասնավորապես Աստվածաշնչում) պարզապես Արարատյան թագավորություն էր կոչվում: Հայկական աշխարհագրական անունների ցանկում Արարատ (Այրարատ) անվանումն իր ուրույն տեղն ունի, հայկական բառագանձում նույնպես: Մենք ասում ենք Մասիս և Սիս: Հին հայկական արձանագրություններում մենք հանդիպում ենք զարմանահրաշ գեղեցիկ անվանման, որն ասես մարմնավորում է Հայաստանի անկախությունը և Արարատի՝ այդ անկախության խորհրդանիշ լինելը: Արարատ անվանումը հայկական է, ծագել է Այրարատ գավառի անունից: Արարատի ասուրական ձևը «Ուրարտուն» է, իսկ բաբելոնականը՝ «Ուրաշտուն»: Անհրաժեշտ է նշել, որ ասուրական սեպագրության մեջ բառասկզբի «ու»-ն կարող է կարդացվել նաև «ա» (հետազոտողներն այս մասին էլ պարզ պատկերացում չունեն), ահա թե ինչու միևնույն տերմինը կարող է երկու տարբերակով գրվել: Ասուրական սեպագրերում հանդիպում են նույնանման տերմինների գրության երկու տարբերակներ, օրինակ, պետությունը կոչվել է և «Ուրաշտու», և «Արաշտու», երկիրը՝ «Ուրմե» և «Արմե», քաղաքը՝ «Ուրմեայտե» և «Արմաիդ» և այլն: Հետևաբար, երբ մենք ասում ենք Ուրարտու, չպետք է մոռանանք, որ դա, ըստ էության, «Արարտուն» է, այսինքն՝ Արարատը: Բայց սա չի նշանակում, թե Արարատ լեռան և Այրարատ երկրամասի անունները ծագել են «Ուրարտու» անվանումից, որը ասորեստանցիներն օգտագործել են երկու կամ երեք դար: Ընդհակառակը, իբրև տերմին, իբրև այդ տարածքի անվանում, ասուրական «Ուրարտուն» կամ «Արարտուն», ինչպես նաև բաբելական «Ուրաշտուն» կամ «Արաշտուն» ծագել են հայկական տեղական աշխարհագրական Արարատ անվանումից: Այսպիսով, ասուրական սեպագրերի «Ուրարատու» («Արարատու») տերմինը ծագումնաբանորեն ասորական չէ: «Ուրարտուն» տեղական աշխարհագրական անվանում է (բայց ոչ երբեք էթնիկական), որը հաջորդել է «Նաիրի» նույնանիշ տերմինին: Անցնենք առաջ: «Նաիրի-Ուրարտու» («Արարտու») կոչվող երկիրը հետագայում ավելի մոտիկից ճանաչելու արդյունքը եղավ այն, որ ելնելով տեղական էթնիկական անվանումից, ասորեստանցիներն էլ սկսեցին երկիրն անվանել այնպես, ինչպես անվանում էին բնիկները («Հայք»), այնպես, ինչպես անվանել էին խեթերը («Հայաս»), սակայն մի փոքր աղավաղված (ասուրացված) ձևով՝ «Ուայայիս»: Վերհիշենք, որ ասորեստանցիների բառասկզբի «ու»-ն կարող էին արտասանել նաև «ա», և պարզ կդառնա, որ մեր առջև հայկական «Հայք» տերմինի ասուրական ձևն է՝ հար և նման խեթական «Հայասա» ձևին: Ավելին, մ.թ.ա. VII դարում արդեն ասորեստանցիներն այդ, այսպես կոչված, «Նաիրի-ուրարտական» թագավորներին անվանում էին «Հայա» (կամ «Յասա») թագավորներ, այսինքն՝ «հայկական թագավորներ»: Թվում է, թե անհնար է քարի վրա ավելի որոշակի փորագրել իրադրության էությունը: «Ուրարտուն»՝ «Ուայայիսն» է (Հայայիս), Հայասան: Հնացած տեսություններով չկաշկանդված հետազոտողի համար միանգամայն պարզ է, որ «Ուրարտուն» պատմագիտական և լեզվաբանական սխալների արդյունք է: Սովորույթը սակայն, օժտված է տևական հզորագույն ուժով և դժվար է նրանից հրաժարվել, թեկուզ ակնհայտ փաստերի առկայության դեպքում: Ահա թե ինչու անհրաժեշտ էր բացահայտել լեզվաբանական բնույթի սխալը, որպեսզի «ուրարտական» տեսությունը վերջնականապես կորցներ բոլոր հիմքերը: Սակայն , նախ անհրաժեշտ էր ցույց տալ, որ «Արմենիա» տերմինի (ինչպես նաև «Հայասա-Նաիրի-Ուրարտու» տերմինների) տարրալուծումը դարձյալ խարխլում է արհեստականորեն բարձրացված այդ շենքի՝ «Ուրարտուի» հիմքերը: Արմենիա (Արմնիա) անվանումը ևս կապված է ասուրկան, և ապա Մարապարսկական աշխարհըմբռնման հետ: Մարաստանից և Պարսկաստանից այն անցել է Հունաստան, ապա Եվրոպա: Ըստ Բ. Պիոտրովսկու, Գ. Մելիքիշվիլու և ուրիշների, այդ տերմինը ծագում է «Ուրարտուի» հարավ-արևմտյան մասում ընկած «Արմե» երկրի անունից: Մեր կարծիքով «Արմնիա» տերմինը կապված է Վանա լճից արևելք ընկած «Արամալե» («Արմարիլի») եկրամասի անվան հետ և նշանակում է «Արամի տեղ»՝ մի անվանում, որն առաջացել է Մովսես Խորենացու հիշած՝ մ.թ.ա. II հազարամյակների սկզբների Արամ Նահապետի անունից: Մարաստանին և Պարսկաստանին համեմատաբար մոտ գտնվող Հայկական լեռնաշխարհի արևելյան մասում ընկած «Արմալեան» («Արամի երկիր» կամ «Արամի տեղը») և դեպի արևմուտք ընկած ամբողջ ընդարձակ տարածքը պարսիկներն անվանեցին «Արմնիա»: Մարերի և պարսիկների պատկերացմամբ դա ընդհանրապես «Արամի երկիրն» էր և նրան կից պետական գոյացությունների երկրները, որոնք բնակեցված էին նույնալեզու ցեղակիցներով: Այն, որ հին պարսկական Արմնիա (=Արամանիա) անվանումը միանգամայն նույնանիշ է ասուրա-բաբելական Արմանի=Արամանի, ապա Նաիրի=Ուրարտու=Ուրաշտու տերմիններին, անվիճելիորեն վկայում են Դարեհի բիհիսթունի և Նախշ ի Ռուսթեմի արձանագրությունները. այստեղ բաբելական տեքստում երկիրն անվանվում է բաբելացիների գործածած տերմինով՝ «Ուրաշտու», պարսկական տեքստում՝ պարսիկների գործածած տերմինով՝ «Արմնիա»: Ճիշտ այնպես, ինչպես այժմ Հայաստանը ռուսերեն կամ այլ լեզուներով անվանում են «Արմենիա», վրացերեն՝ «Սոմխեթի», հայերեն՝ «Հայաստան» և իհարկե, երեք տերմինները հոմանիշ են: Այսպիսով, պարզվում է, որ Մովսես Խորենացու հիշատակած Հայքը, ասուրական Արմանի=Արամանին, խեթական Հայասան, ավելի ուշ՝ ասուրաբաբելական Նաիրի=Ուրարտու=Ուրաշտուն, պարսիկների «Արմնիան» նույնն են, որը և պահանջում էր ապացուցել: Սակայն «Ուրարտուի» թագազրկման ճանապարհին ընկած է լեզվաբանական սխալը. Սեպագրերի ոչ ճիշտ ընթերցումը հանգեցրել է միանգամայն անստույգ հնչյունաբանությամբ, քերականական կառուցվածքով և բառակազմով մի լեզվի՝ «ուրարտերենի» ի հայտ գալուն, թեպետ լեզվաբանները գլուխ են ջարդում որոշելու, թե նորահայտ այս լեզուն, որ լեզվախմբին է պատկանում, և շարունակում են «հաջողությամբ կարդալ» նոր արձանագրություններ: Եվ, իրոք, դժվար է հավատալ, որ հայերը Հայաստանում չխոսեին կամ չգրեին հայերեն: Ուրարտագետներին ուղղակի ձեռնտու էր հետևեցնել, որ անհավանական են «Ուրարտուն» և «Հայաստանը» իրար նմանեցնող պատմական բոլոր նախադրյալները և ընդհակառակը, ճիշտ է «ուրարտական» տեսությունը, ըստ որի, այդ պետությունը համարվում է ոչ հայկական և այլն: Ահա թե ինչու անհրաժեշտ է գտնել լեզվաբանական այդ սխալն ուղղելու միջոցը: Փորձել վերականգնել սեպագիր նշանների անեղծ, ճշմարտացի նշանակությունը, այսինքն՝ պարզաբանել, թե հայերն ինչպես են փոխել ասուրական սեպագիր կոդեքսը՝ հայերենը նրանով արտահայտելու համար: Հարկավոր էր գտնել «ուրարտերեն» սեպագրերը հայերեն կարդալու բանալին, այնպես, որ բառային կազմը հայերեն լիներ, բայց տեքստի իմաստը նույնը մնար (չէ որ տեքստերը ստուգված են բիլինգվաներով՝ երկլեզվյան արձանագրություններով): Բնական է, որ այս դեպքում չի կարող կամայականություն լինել: Եթե «ուրարտերեն» հնչյունաբանությունն ու բառապաշարը արհեստականորեն հարմարեցվեն հայերենին, ապա այդ կհանգեցնի տեքստի բովանդակության կամայական փոփոխության և, ընդհակառակը, եթե նույնիսկ մի տեքստի բովանդակությունն արհեստականորեն փոփոխված կամ հարմարեցված լինի բիլինգվաների տեքստին, ապա այն ընդհանրապես անհնար կդարձնի բառերի ընթերցումը: Սեպագրերը ճիշտ վերծանելու և ընթերցելու հիմքում հարկավոր է դնել հուսալի չափանիշ: Այդպիսի չափանիշ հանդիսացավ հնչյունաբանության համապատասխան սկզբունքը՝ համաձայն որի այսպես ասված «ուրարտերեն» լեզվի շատ բառեր նույնացվում է հայերենին՝ օրինակ՝ Arzibini-Արծվին, kiri-կեռ, luabi-լավ և այլն: Ըստ այդմ՝ ուրարտերեն լեզվի արմատների կազմը լիովին նույնացված է հայերենին և ապացուցված է, որ առանձին «ուրարտական» լեզու, որպես այդպիսին, գոյություն չի ունեցել»: Հ.Գ. Եթե Ուրարտուն, ինչպես վերևում նշվեց, համարժեք է Նաիրիին-Արմենիային-Ուրաշտուին-Արարատին-Արմնիային, և ուրարտերեն լեզուն նույն հայերենն է, ապա «Ուրարտու» կոչվող այդ պետությունը գոյություն չի ունեցել, իսկ տերմինը օտարածին է՝ ունենալով հետին մտքեր: Այնպես որ հայոց պատմության թելը կտրողներն ավելի լավ է ընդունեն, որ Վանի Արարատյան Թագավորությունը հայկական թագավորություն է, ինչն անհերքելի է:
|