Հայ-Մամլուքաղարամանաթեմուրտաշյան
պատերազմ
(1318-1322)
1318 թ-ին հայերի դեմ մարտական գործողությունների ձեռնամուխ եղավ Թիմուրտաշի վասալը`
Ղարամանյանների էմիրությունը, որի բանակը (մոտ 30.000) անակնկալ կերպով խորացավ դեպի Հայոց թագավորության տարածքի խորքերը: Սակայն Կիլիկիայի թագավորության սպարապետ Հեթում Հեթումյանի և նրա եղբայր Օշինի գլխավորած Կիլիկիայի թագավորության բանակը (մոտ 30.000)
Տարսոնի ճ-մ-ում ծանր պարտությա մատնեց թշնամուն և հետ շպրտեց:
Տեսնելով իր դաշնակցի կրած
անհաջողությունը` 1319 թ-ին մարտական գործողություններ սկսեց արդեն Մամլուքյան սուլթանությունը, սակայն հաջողությունը այս անգամ էլ հայերի կողմում էր: 1319 թ-ին Օշին արքայի, ինչպես նաև սպարապետ Հեթում և Օշին Հեթումյանների գլխավորած Կիլիկիայի թագավորության բանակը (մոտ 50.000)
Կոռիկոսի ճ-մ-ում հաղթեց Մամլուքյան սուլթանության ու Ղարամանյանների էմիրության միացյալ բանակին (մոտ 60.000) և կրկին անառիկ պահեց երկրի սահմանները: Սակայն հետագայում պարզվեց, որ սա
միայն նախաբանն էր և արդեն մյուս տարի թշնամին ձեռնամուխ եղավ նոր և ավելի հսկայածավալ հարձակման: Նման հարձակում Հայոց թագավորությունը չէր տեսել սկսած դեռևս
հիշարժան 1266 թ-ից…
1320 թ-ի մայիսի սկզբներին Մամլուքյան սուլթանության բանակը (մոտ 60.000, որից 20.000 հեծյալ)
արևելքից ներխուժեց Հայոց թագավորության տարածք և ուղղություն վերցրեց դեպի
հյուսիս, իսկ հետո էլ` դեպի
հյուսիս-արևմուտք: Գերակշիռ ուժերի դեմ մղելով պարտիզանական մարտեր` Հայկական բանակը սկսեց
նահանջել` ի վերջո դիրքեր գրավելով Ջահան գետի ափին: 1320 թ-ի մայիսի 30-ին սպարապետ Հեթում ու Օշին Հեթումյանների գլխավորած Կիլիկիայի թագավորության բանակը (մոտ 30.000)
Ջահան գետի ճ-մ-ում համառ մարտում դիմադրեց թշնմամուն և, կորուստներ պատճառելով վերջինիս, նահանջեց ու ամրացավ Սիսի մոտակայքում: Այս մարտերում հատկապես ծանր կորուստ կրեց մամլուքների էլիտար կորպուսը,
միայն որի կորուստները կազմեցին 1.000 հեծյալ:
Գետանցում կատարելով և շարունակելով առաջխաղացումը
քաղաքամայր Սիսի ուղղությամբ` թշնամու բանակը մի քանի օրից մոտեցավ Հայոց մայրաքաղաքի պարիսպներին:
1320 հունիսի 1 - հունիսի 7 –
Սիսի պաշտպանությունՄամլուքյան սուլթանության բանակը (մոտ 50.000) պաշարեց Հայոց թագավորության մայրաքաղաքը Օշին արքայի, ինչպես նաև սպարապետ Հեթում և Օշին Հեթումյանների գլխավորած Կիլիկիայի թագավորության բանակից (մոտ 2.000):
I փուլ – Թշնամին անցավ գրոհի, սակայն համառ մարտերից հետո վերջինիս բոլոր գրոհները հետ մղվեցին: Դրանից հետո, օգտագործելով պաշարողական տեխնիկան, թշնամին կարողացավ քանդել քաղաքի պարսպի մի մասը:
II փուլ – Մամլուքյան սուլթանության բանակը անցավ հուժկու գրոհի պարսպի քանդված հատվածի ուղղությամբ, սակայն Հայկական բանակը ետ մղեց վերջինիս բոլոր գրոհները:
Կրած անհաջողությունները ու կորուստները ստիպեցին թշնամուն թողնել Հայոց մայրաքաղաքի պաշարումը և նահանջել: Սակայն մամլուքյան գիշատիչներին նույնիսկ դրանից հետո էլ վիճակված չէր անպատիժ հեռանալ Հայոց հողից:
1320 հունիսի 9-ին Օշին արքայի, ինչպես նաև սպարապետ Հեթում ու Օշին Հեթումյանների գլխավորությամբ նահանջող թշնամուն հետապնդող Կիլիկիայի թագավորության բանակը (20.000 հեծյալ) հասավ Մամլուքյան սուլթանության բանակին (մոտ 43.000) և
Ջահան գետի ճ-մ-ում պարտության մատնեց վերջինիս: Թշնամին ծանր կորուստներ կրեց, ընդ որում այս անգամ ևս մամլուքների էլիտար կորպուսը անձամբ “
հատուցեց” 1.000 հեծյալով:
Պատերազմը սրանով չվերջացավ, սակայն նրա շարունակությունը տեսնել Օշին արքային արդեն
վիճակված չէր: Իր իշխանության սկզբնական տարիներին եվրոպական պետությունների հետ անհույս բանակցություններ վարած, կաթոլիկներին հովանավորած, այս հողի վրա “ունիթորներ”-ին աջակցած ու “հակաունիթորներ”-ի նկատմաբ
բռնություններ գործադրած այս արքան, որը, իր կյանքի միայն վերջին տարիներին զգալով վարած քաղաքականության ողջ անհուսալիությունը, փոխել այն ու քաջարի կերպով մարտնչեց իր երկրի համար, 1320 թ-ի հուլիսի 20-ին կնքեց իր մահկանացուն...
Օշինի հաջորդեց որդին, տասնամյա Լևոնը`
Լևոն IV-ը (1320-1342), որին հետագա սերունդենրը կկոչեն
Մեղսագործ: Ընդ որում, հաշվի առնելով, որ իր որդին դեռևս չի կարող կառավարել երկիրը, այն էլ ստեղծված
բարդ իրավիճակում, մահամերձ արքան ընդունեց
իմաստուն մի որոշում` որպես խնամակալներ իր որդու համար նշանակելով գործունյա ու բանիմաց
չորս անձանց: Ստեղծվեց յուրօրինակ խնամակալական մի խորհուրդ, որի անդամները էին իր արքայի ու քրոջ ամուսնու հետ գրեթե միաժամանակ էլ կյանքից հեռացած հայրենանվեր Հեթում սպարապետի փոքր եղբայրներ Օշին և Կոստանդին Հեթումյանները, ինչպես նաև Նղրի տերեր Բալդուին Հեթումյանը և նրա եղբայր Հեթումը:
Եղբայրներ Օշին և Կոստանդին Հեթումյանները, Կոռիկոսի տերերը, վերջին տարիներին իրենց մեծ եղբոր հետ միասին մեծ քաջությամբ մարտնչել էին Հայոց թագավորության համար և լիովին արժանի էին ստանձնած բարձր դերին: Բացի այդ եղբայրները մանուկ արքայի հարազատ
քեռիներն էին, ինչը առավել ևս էր կարևորում նրանց դերը և ստեղծում էր լրացուցիչ երաշխիք, որ նրանք հնարավորինս լավ կպաշտպանեն իրենց հանգուցյալ քրոջ որդու շահեը: Արդեն 1320 թ-ի հուլիսի վերջին Օշինը ստանձնեց նաև թագավորության
պայլի պաշտոնը և դարձավ խնամակալական խորհրդի փաստացի ղեկավար, իսկ Կոստանդինը սկսեց վարել
մարաջախտի պաշտոնը:
Արժանի թեկնածուներ էին նաև
եղբայրներ Բալդուին և Հեթում Հեթումյանները, որոնք վերջին իրադարձություններում ևս աչքի էին ընկել իրենց ծառայություններով և, ինչպես դրանից առաջ, այնպես էլ հետո, կանգնած էին
հայրենանվերների դիրքերում: Բալդուինը նշանակվեց
իշխանաց-իշխան ու սպարապետ, իսկ Հեթումը`
ջամբռլայն:Այսպիսով, շնորհիվ մահվանից հենց անմիջապես առաջ ընդունած
իմաստուն որոշման` Օշին արքան հասավ նրան, որ իր մահից ու իր փոքրիկ որդու թագադրումից հետո Հայոց թագավորությունը
չմնած անտերունչ:Իսկ պատերազմը, որը ավելի էր սաստկանալու հաջորդ տարիներին,
նորանոր փորձություններ էր մատուցելու Հայոց թագավորությանը…