Քաջազնունու մեղադրանքի երկրորդ կետն այն է, թե մենք գերագնահատել ենք մեր ուժերը, որ հայ-թուրքական պատերազմի խնդրում նշանակում է, թե մենք «վստահ ենք եղել մեր ուժերի վրա կամ, ավելի որոշ ասած, վստահ ենք եղել, թե կհաղթենք թուրքերին:
Այս կետի մասին ավելորդ կլիներ խոսել, եթե նա հանդես գար իբրև կատարված փաստի հասարակ ճշտումն (konstatierung) և ոչ թե իբրև մի մեղադրանք Դաշնակցության դեմ: Որ մենք վստահ ենք եղել մեր ուժերի և մանավանդ մեր զինվորական ուժերի վրա, որ մենք խորապես համոզված ենք եղել, որ պիտի հաղթենք թուրքերին՝ այդ անժխտելի մի իրողություն է: Բայց և այնպես, այս վստահությունն ու համոզումը չեն կարող տեղ գրավել որևէ անաչառ ամբաստանագրի մեջ:
Այսօր, մեր պարտության փաստից հետո, մեծ իմաստություն հարկավոր չէ ասելու, թե մենք չպիտի այդքան վստահ լինեինք մեր ուժերի վրա և հավատայինք մեր հաղթանակին: Սակայն մեր անցյալ «անիմաստությունը» գնահատելու համար չպետք է մեկնակետ դարձնել այսօրվա տխուր օրերը, այլ հայ-թուրքական պատերազմի նախօրյակը, երբ Քաջազնունին, ոգևորված մեր զինվորական հաջողություններով, բանակի համար հանգանակություն էր կատարում Ամերիկայում:
Մեր սեփական ուժերին և մասնավորապես զինվորական ուժերին անվստահությամբ չվերաբերելու համար 1920 թվին մենք գործ ունեինք հետևյալ փաստերի հետ:
Նախ, ինչպես Քաջազնունին, նույնպես և մենք, 1920 թվին գիտեինք. «Նախորդ երկու տարիների զուլումն անցել էր արդեն կամ անցնելու վրա էր: Ժողովուրդը մի քիչ կշտացել էր արդեն, մի քիչ հանգստացել, կազդուրվել: Ունեինք բանակ, որ լավ զինված էր անգլիական զենքով ու մաքուր հագնված անգլիական հագուստներով: Ունեինք բավականաչափ ռազմապաշար: Մեր ձեռքին էր Կարսի պես կարևոր բերդը»:
Այնուհետև, մենք գիտեինք, որ մեր երկու տարվա աշխատանքները՝ բարձրացնելու զորքի ռազմունակությունը, ապարդյուն չէին անցել: Այն զորքը, որ 1919 թվին, երկար ամիսների ընթացքում չէր կարողանում գրավել մի Բոյուք Վեդի, 1920 թվին, մի հուժկու գրոհով գրավեց և՛ Վեդին, և՛ Գայլի Դրունքը, և՛ Շարուրը: Պակաս փառավոր չեղան մեր կռիվները Զանգեզուրում, Զանգիբասարում, Աղբաբայում և Մերդենիկում: Այս բոլոր վայրերում մեր զորքը շատ ցայտուն կերպով հանդես բերեց իր ռազմական ոգին՝ համառ կռիվներով փախուստի մատնելով թուրք սպաների ղեկավարությամբ մեր դեմ ելած թաթար կամավորներին և ադրբեջանյան ասկյարներին:
Սակայն այլ բան են թաթար կռվողները և այլ բան՝ թուրք ասկյարները: Այդ բանը մենք լավ գիտեինք, այդ պատճառով էլ Քաջազնունու կարծած «թեթևամտությամբ» չվերաբերվեցինք այն տեղեկություններին, թե թուրք զորքերը Մերդենիկի և Սարիղամիշի ուղղությամբ շարժվում են մեզ վրա: Բայց այստեղ էլ մենք գործ ունեինք մեր փորձված և հեղինակավոր հրամանատարության այն անսասան հավատի հետ, թե մեր զորքը թուրք ասկյարների դեմ ևս հաղթական պիտի դուրս գա:
Այսորվա պես հիշում եմ հետևյալ դեպքը: Երբ Սարիղամիշի անկման լուրը մեզ հասավ՝ հրավիրվեց արտակարգ կառավարական նիստ, որին ներկա էր և զորքի ընդհանուր հրամանատար զորավար Նազարբեկյանը: Վարչապետ Օհանջանյանը, լրջորեն մտահոգված այն տեղեկությամբ, թե մեր զորքը, գրեթե առանց կռվի, թողել է Սարիղամիշը թուրքերին, դիմեց Նազարբեկյանին հետևյալ խոսքերով.
– Զորավար, եթե դուք կարծում եք, թե մեր զորքը պիտի չկարողանա կամ շատ պիտի դժվարանա դիմագրավել թուրքերին՝ ասեք մեզ այդ պարզ, որպեսզի մենք կարողանանք որևէ մրջոցի դիմել՝ վերջ տալու այս կոնֆլիկտին (ընդհարմանը):
– Կասկած չկա, որ մենք նրանց հետ կմղենք,- եղավ Նազարբեկյանի կարճ պատասխանը:
Խոսողը մի վառվռուն սպա, մի տաքարյուն երիտասարդ չէր, որպեսզի մենք կարողանայինք թերհավատության մեջ ընկնել: Խոսողը զորավար Նազարբեկյանն էր՝ մի ծեր և փորձված զորական, որ 1878-ից ի վեր բազմաթիվ կռիվներ ունենալով թուրքերի հետ և 1917 թվից սկսած իր կյանքն անցկացնելով հայկական զորքերի մեջ՝ շատ լավ պիտի ճանաչեր և հայ զինվորին: Ընդհանուր հրամանատարի կտրական խոսքը, թե մենք հետ կշպրտենք թշնամուն՝ մեր աչքում մեծ կշիռ ուներ մանավանդ այն պատճառով, որ նրա չափավորությունն ու զգուշավորությունը պատերազմական գործերում հաճախ ծայրահեղության էին հասնում:
Պատերազմի վախճանի նկատմամբ նույն կարծիքն ուներ և՛ Սարդարապատի հերոս զորավար Սիլիկյանը, որ Կարսի ճակատի գլխավոր հրամանատարն էր, և՛ նրա սպայակույտի պետ գնդապետ Վեքիլյանը, որ շատ հմուտ ռազմագետի համբավ ուներ մեր զինվորական շրջաններում, և՛ Կարսի բերդապետ զորավար Փիրումյանը, և՛ մեր մնացած բոլոր հրամանատարները: Մինչև Կարսի անկումը ես, շարունակ լինելով զինվորական շրջաններում, չեմ հանդիպել մի հրամանատարի՝ փորձված, թե՝ անփորձ, հեղինակավոր, թե՝ նորելուկ, որ ամենադույզն կասկածն իսկ ունենար, թե մենք հաղթելու ենք թուրքերին:
Այս բոլոր պայմաններն աչքի առաջ ունենալով և դրանց վրա էլ ավելացնելով այն պատկերացումը, որ մենք ունեինք և չէինք կարող չունենալ թուրքական ուժի մասին, մենք՝ դաշնակցականներս, եկանք այն համոզմանը, որ մեր զորքը պիտի հաղթի թուրքերին: Ինձ մնում է այժմ միայն հարց տալ Քաջազնունուն, թե վերոհիշյալ պայմաններում ի՞նչ եզրակացության կամ համոզման պիտի գայինք մենք, որպեսզի նա, մեր երկրի բախտորոշ այս խնդրում գոնե չասեր, թե մենք «անփորձ ու տգետ մարդկաց հատուկ անփութությունով» ենք մոտեցել այս խնդրին կամ՝ «արհամարել ենք հակառակ ուժերը և թեթևամտության աստիճանի անփույթ ենք եղել մեզ սպառնացող վտանգների հանդեպ»:
Չգիտեմ, թե Քաջազնունին ի՛նչ կպատասխանի այս հարցին, սական համոզված եմ, որ այս իրադարձությունների ժամանակ ով էլ կանգնած լիներ Հայաստանի իշխանության գլուխը, նա ևս անհրաժեշտորեն պիտի հանգեր նույն եզրակացությանը, որին հանգավ և Դաշնակցությունը:
Մի արտառոց տրամաբանական կառուցվածք ունի Քաջազնունու մեղադրանքը երրորդ կետում, այսինքն այն կետում, թե ինչու Դաշնակցությունը չփորձեց անմիջական համաձայնության գալ թուրքերի հետ, երբ նրանք, պատերազմի սկզբին, առաջարկեցին բանակցությունների մեջ մտնել իրենց հետ: Կողմնակի խնդիրներն ու լուսաբանությունները եթե մի կողմ դնենք, նրա մեղադրանքից կմնա հետևյալ տրամաբանական կառուցվածքը.
Հայերի հետ համաձայնության գալու համար թուրքերը, լավագույն դեպքում և իբրև ծայրահեղ զիջում, մեզ պիտի առաջարկեին Բայազետն ու Ալաշկերտը՝ փոխարենը պահանջելով հրաժարվել Սևրի դաշնագրից, Հայաստանի կառավարությունը, լիներ նա դաշնակցական կամ որևէ այլ հայ կառավարություն, այն ժամանակվա պայմաններում, չէր կարող, չէր հանդգնի ընդունել թուրքական առաջարկը, Հետևաբար, պիտի եզրակացնի սովորական տրամաբանությունը, թուրքերի հետ համաձայնության գալը անկարելի էր: Սական Քաջազնունու տրամաբանությունը եզրակացնում է, որ այդ համաձայնությունը կամ՝ «մի խաղաղ ելք գտնելը անկարելի չէր», և «մեծ հանցանք» է համարում, որ մենք բանակցությունների մեջ չենք մտել թուրքերի հետ: Այսօրինակ հակասությունների լաբիրինթոսից այնուամենայնիվ դուրս է ցցվում մի «մեծ հանցանք», որ ըստ Քաջազնունու, կատարել է Դաշնակցությունը: Եվ այդ այն է, որ ընդհարումների սկսվելուց հետո, երբ «թուրքերը առաջարկեցին մեզ տեսնել ու բանակցել, մենք մի արհամարական ժոստով մերժեցինք առաջարկը»:
Այս «հանցանքի» մեծությունն ըստ արժանագույն գնահատելու համար պետք է ի նկատի ունենալ այն պարագաները, որոնց մեջ սեղանի վրա դրվեց հայ-թուրքական բանակցությունների խնդիրը:
|