Մինչև առաջ անցնելը, սակայն, փորձենք հասկանալ, թե ով է եղել Մեծ Հայքի թագավորության արքան Վաղարշ II-ից հետո և երբ է կառավարել այս տիրակալը: Մովսես Խորենացին հայտնում է, որ Վաղարշ II-ի մահվանից հետո. <Թագավորությունն առնում է նրա Խոսրով որդին՝ պարսից Արտավան թագավորի երրորդ տարում>: Վաղարշ II-ի թագավորությունը տևել է 20 տարի, ընդ որում վերջինս, ըստ Խորենացու, մահացել է Պարթևական թագավորության արքա Արտավան V-ի (204-224) թագավորության 3-րդ տարում[1]: Ներկայումս, Արտավան V-ի թագավորության սկզբի ժամանակահատվածը, այսինքն այն ժամանակահատվածը, երբ նա սկսեց գահակալական պայքարը և արքա էր դեռևս մեծապես միայն ձևականորեն, վիճելի է, սական Մովսես Խորենացու հաղորդումները օգնում են պարզաբանել այդ հանգամանքը, քանի որ, եթե Վաղարշ II-ը մահացել է և նրա հաջորդը գահին է բազմել 206 թ-ին, ապա Արտավան V-ի գահակալման, գուցե ձևական, առաջին տարին կարող է լինել 204 թ-ը: Այս առումով հետաքրքիր է, որ, ըստ Պատմահոր, Խոսրով I Մեծը գահակալել է 48 տարի, իսկ այդ պարագայում, հաշվելով 206 թ-ը ներառյալ, ամեն ինչ ամենայն ճշգրտությամբ գտնում է իր տեղը՝ Հայոց այս մեծագույն արքան սպանվել է 253 թ-ին:
Հաջորդելով հորն և ծանր պարտության մատնելով Բասիլական և Ալանական թագավորություների միացյալ բանակին՝ Խոսրով I Մեծը, որը մինչ այդ իր գերիշխանության տակ ուներ նաև Իբերիայի թագավորությունն ի դեմս այստեղ իշխող իր եղբայր Ռևի, դաշնակցային պարտավորություններ պարտադրեց նաև Բասիլական ու Ալանական թագավորություներին՝ ըստ էության ստեղծելով հյուսիսային պետությունների հզոր մի համադաշնություն: Գրականության մեջ ընդունված է կարծել, որ Խոսրով I Մեծը իշխել է մինչև 216 թ-ը, որից հետո Մեծ Հայքի թագավորության գահին բազմել է Տրդատ անունով նրա որդին, որին էլ սովորաբար կոչում են Տրդատ II: Իմ ուսումնասիրությունները, սակայն, չեն հաստատում այս հանգամանքը: Իրոք, վերջին հետևությունը հիմնված է ըստ էության միայն Դիոն Կասսիոսի մի քանի, ինչպես նաև Զոնորասի մեկ հաղորդման վրա և բացարձակապես անտեսում է բազմաթիվ ու մանրամասն այն տեղեկությունները, որոնք առկա են հայկական աղբյուրներում ի դեմս Մովսես Խորենացու և Դավիթ Հռոմեացու[2] երկերի, որոնցում հստակորեն խոսվում է Խոսրով I Մեծի գործունեության մասին մինչև 253 թ-ը:
Դիոն Կասսիոսը հայտնում է. <Արդ՝ Անտոնինոսը (Հռոմի կայսր Անտոնիոս Կարակալլան (211-217) – Մ.Հ.) խաբելով Օսրոենեի Ավգարոս թագավորին, համոզեց նրան իբրև բարեկամի գալ իր մոտ, որից հետո նրան ձերբակալելով կալանավորեց և այդպիսով Օսրոենեն, որը մնացել էր առանց թագավորի, հպատակեցրեց, իսկ Հայոց թագավորին, որը վեճի մեջ էր իր որդիների հետ, բարեկամական նամակներով նույնպես կանչեց, իբր նրանց հաշտեցնելու պատրվակով, բայց սրանց հետ ևս վարվեց այնպես, ինչպես Ավգարոսի հետ: Սակայն հայերը չհանդուրժեցին նրան, այլ դիմեցին զենքի, ու այլևս նրանցից ոչ ոք երբևիցե ոչ մի բանում նրան չէր հավատում, այնպես, որ նա գործով սովորեց, թե որքան վնասաբեր է կայսեր համար խաբեությամբ վերաբերվել բարեկամներին>[3], որից հետո ավելացնում է. <Այնուհանդերձ Հայոց թագավորի դեմ նրա մղած պատերազմը ևս, ինչպես ասել եմ, դադարեց, երբ Տիրիդատեսը ընդունեց Մակրինոսի կողմից իրեն ուղարկված թագը, ինչպես նաև մորը, որին Տարավտասը տասնմեկ ամիս պահել էր բանտում, ինչպես նաև ստացավ այն ողջ ավարը, որ տարված էր Հայաստանից և բոլոր այն երկրները, որ նրա հայրը ձեռք էր բերել Կապադովկիայում. Նա հույս ուներ նաև ստանալու այն փողը, որ ամեն տարի ուղարկում էին հռոմեացիները>[4]: Իր հերթին Զոնորասը, նկատի ունենալով արդեն 253 թ-ի վիճակը, հայտնում է. <Նորից սրա (Հռոմի կայսր Գալլոսի (251-253) – Մ.Հ.) ժամանակ սկսեցին պարսիկների խլրտումներն և նրանք նվաճեցին Հայաստանը: Այս երկրի Տրդատ թագավորը փախավ, իսկ նրա որդիները մեկնեցին Պարսից կողմերը>[5]:
Ահա այս հաղորդումների հիման վրա և կրկին չարաբաստիկ <եվրոպակենտրոնության> ազդեցության տակ է, որ որպես անառարկելի ճշմարտություն ընդունվել է այն հանգամանքը[6], որ Խոսրով I Մեծը մահացել է հռոմեական գերության մեջ և Մեծ Հայքի թագավորության գահին նրան հաջորդել է Տրդատ II անունով մի արքա[7]:
Դիոն Կասսիոսի հաղորդումը, սակայն, իրականում այնքան էլ միանշանակ չէ, իսկ հայկական սկզբնաղբյուրների հայտնած տեղեկատվությունն էլ ավելի է խորացնում ոչ միանշանակությունը: Ամենից առաջ նշենք, որ հռոմեական պատմիչի մոտ ոչ մի խոսք չկա այն մասին, որ Խոսրով I Մեծը մահացել է հռոմեական գերության մեջ և այդ հանգամանքը ենթադրվել է ըստ երևույթին միայն այն բանի ազդեցության տակ, որ հայերի հետ հաշտության եզրեր փնտրելիս հռոմի նոր կայսրը թագ է ուղարկում Հայոց արքայի որդի Տրդատին, ինչպես նաև գերությունից ազատում է վերջինիս մորը, այն դեպքում, երբ Խոսրով I Մեծի մասին ոչինչ չի հայտնվում: Այս առումով թերևս կարելի է ենթադրել, որ, այո, թեև Խոսրով I Մեծը խաբեությամբ գերվել է, սակայն հետագայում ազատ է արձակվել կամ փախել է գերությունից, իսկ <…Հայոց թագավորի դեմ… մղած պատերազմը> դադարել է հռոմեական կողմի զիջումների, ինչպես նաև այն բանի արդյունքում, որ հռոմեական կողմը փորձ է կատարել գահի հակակշիռ ստեղծել ի դեմս Տրդատ արքայազնի, երբ, կարծես ի հակդրություն հոր, թագ է ուղարկվում որդուն: Այս առումով <Հայոց թագավոր>-ն իրականում Խոսրով I Մեծն է, այլ ոչ թե նրա որդի Տրդատը, ընդ որում բացառված չէ նաև, որ հայերի կողմից առկա է եղել որոշակի երկակի խաղ՝ հայր ու որդի ցուցադրել են գժտություն, որպեսզի հռոմեական կողմը, հիմք ընդունելով այդ հանգամանքը, հույս դնի Տրդատ արքայազնի վրա և, արդեն վերջինիս սիրաշահելու համար, ազատ արձակի նրա մորը: Իրոք, Տրդատը հետագայում որևէ կերպ չի հիշատակվում որպես արքա և Մեծ Հայքի թագավորությունը շարունակում է կառավարել Խոսրով I Մեծը: Ավելին, հաշվի առնելով այն հանգամանքը, որ սրանից մի քանի տասնամյակ անց ծնված իր որդուն Խոսրով I Մեծը կրկին կոչում է <Տրդատ> անունով, կարելի է կարծել, որ հոր ու որդու հարաբերությունները երբեք էլ ճգնաժամ չեն ապրել, իսկ իր նորածին որդուն էլ <Տրդատ> անունը տալը նպատակ է հետապնդել վառ պահել մինչ այդ երևի թե մահացած և հորը մեծ վիշտ պատճառած տարիքով ավելի ավագ որդու հիշատակը: Եվ վերջապես չպետք է աչքաթող անել, որ <…Հայոց թագավորը… հույս ուներ նաև ստանալու այն փողը, որ ամեն տարի ուղարկում էին հռոմեացիները>՝ խոսքը Կովկասյան անցումները պահպանելու համար նախատեսված գումարի մասին է, որը ստանում էր հենց Խոսրով I Մեծի հայր Վաղարշ II-ը: Ինչ վերաբերում է Զոնորասի հաղորդմանը, ապա այստեղ նկատի է ունեցվում արդեն Խոսրով I Մեծի մյուս որդի Տրդատը՝ Մեծ Հայքի թագավորության առաջին քրիստոնյա միապետը, որի <որդիներ>-ի մասին հաղորդումն ամենայն հավանականությամվ ավելի շատ ունի <հետևորդներ> կամ <տոհմակիցներ> իմաստը: Այս առումով հատկանշական է, որ հաղորդումն ունի նաև ներքին տրամաբանական թերություն, քանզի, եթե <Տրդատ>-ը իրոք <փախել> էր, ըստ ասվածի ներքին տրամաբանության, խուսափելով պարսկական սպառնալիքից, ապա նրա <որդիներ>-ը չէին կարող ապաստանել նույն պարսիկների մոտ:
Այսպիսով կարծում եմ, որ ճիշտ չէ, մի կողմ թողած հայ պատմիչների հաղորդումները, զուտ հռոմեական երկու պատմիչների ոչ միանշանակ տեղեկության հիման վրա անել պնդում քաղաքական ասպարեզից 216 թ-ին Խոսրով I Մեծի հեռանալու մասին՝ այս արքան ոչ միայն շարունակել է իշխել, այլև հետագայում կյանքի է կոչել բազում փառահեղ գործեր: Ասվածն ամփոփելու համար վերջում կրկին ավելացնեմ, որ, ըստ Մովսես Խորենացու, Խոսրով I Մեծը թագավորել է 48 տարի, ինչը, հաշված 206 թ-ից, լիովին հիմնավորված է, քանզի հաստատապես ընդունվում է, որ, ով էլ որ նա լինի, Հայոց հերթական արքայի մահը թվագրվում է 253 թ-ով[8]:
_________________________________ [1] Մովսես Խորենացի «Հայոց պատմություն», գիրք 2, գլուխ 65: [2] Ըստ Ա. Մուշեղյանի արժեքավոր հետազոտության (««Ագաթանգեղոսի պատմություն» ստեղծման հանգամանքները, գրության ժամանակն և հեղինակի հարցը», ՊԲՀ, 2012, N 1, էջ 196-222) «Ագաթանգեղոսի» հեղինակությամբ հայտնի աշխատանքը իրականում ի սկզբանե IV դարի սկզբում հուներեն հեղինակել է հայազգի ժամանակագիր Դավիթ Հռոմեացին, որից հետո 410-ական թվականներին այն հայերեն է թարգմանել Սահակ Պարթևը, ընդ որում իրականում «Ագաթանգեղոս»-ը ոչ թե աշխատության հեղինակի անունն է, այլ՝ աշխատանքի վերնագիրը, իսկ պատմության վերնագիրը ունի «Ավետաբեր Գրիգոր Լուսավորչի պատմությունը» տեսքը: [3] Դիոն Կասսիոս «Հռոմեական պատմություն», գիրք 78, գլուխ 12: [4] Դիոն Կասսիոս «Հռոմեական պատմություն», գիրք 79, գլուխ 27: [5] Զոնորաս «Պատմություն», գիրք 13, գլուխ 21: [6] Որպես մոտեցման տիպիկ օրինակ տես՝ Մանանդյան Հ. Հ. «Քննական տեսություն հայ ժողովրդի պատմության», հատոր 2, Երևան 1978, էջ 80, որտեղ բազմավաստակ հեղինակը գրում է. <Երրորդ դարի պատմական անցքերը ներքև մենք տալու ենք համաձայն հունա-հռոմեական աղբյուրների, որոնց օգնությամբ, ինչպես կտեսնենք, նաև որոշվում են Ագաթանգեղոսի վիպական ավանդության մեջ եղած իրական պատմական հիշողությունները>: Ինչո՞ւ են կիրառության մեջ դրվում միայն հունա-հռոմեական աղբյուրները, ինչո՞ւ ՙվիպական՚ և ի՞նչ կարիք կա մեր պատմության այս փառահեղ հատվածը նման անտեղի շռայլությամբ հռչակել անիրական, մնում է վճռականորեն անհասկանալի։ [7] Տես՝ Մանանդյան Հ. Հ. «Քննական տեսություն հայ ժողովրդի պատմության», հատոր 2, Երևան 1978, էջ 65; Հայ ժողովրդի պատմություն, հատոր 1, Երևան 1984, էջ 27, 38 և այլն; Մելիք-Բախշյան Ս. Տ. «Հայ ժողովրդի պատմություն», Երևան 1975, էջ 187 և այլ։ [8] Տես՝ Մանանդյան Հ. Հ. «Քննական տեսություն հայ ժողովրդի պատմության», հատոր 2, Երևան 1978, էջ 88; Հայ ժողովրդի պատմություն, հատոր 1, Երևան 1984, էջ 39 և այլ։
_________________ Приходите в мой дом...
|