Հաջորդ խնդիրը, որ անհրաժեշտ է քննարկել, կապված է այն հարցի հետ, թե ի՞նչ կերպ Իբերիայի և Աղվանքի թագավորություններն ընկան Մեծ Հայքի թագավորության գերիշխանության տակ: Մինչխորհրդային ժամանակաշրջանում, երբ եվրոպակենտրոնության դիրքերից սկսվեց ուսումնասիրվել Տիգրան II Մեծի գահակալության շրջանը, հիշատակված հարցերը որոշակիորեն շրջանցվեցին, քանի որ հունա-հռոմեական աղբյուրներն այս մասին ըստ էության լռում են և ակնարկներից այն կողմ չեն անցնում, իսկ այլ աղբյուրների էլ եվրոպակենտրոն մասնագետներն ըստ էության ծանոթ չէին: Իրավիճակը չփոխվեց նաև խորհրդային տարիներին, քանի որ այս անգամ էլ արդեն ընդունված չէր խոսել <եղբայրական ժողովուրդների> բարեկամության որոշակիորեն արհեստական թեզին դեմ դուրս եկող հանգամանքների մասին, իսկ քննարկվող դեպքում հենց այդ վիճակն էր՝ հայերն առավելության էին հասնում վրացիների և աղվանների նկատմամբ, ընդ որում վերջիններս, իհարկե անհիմն, ընկալվում էին որպես ադրբեջանցիների նախնիներ: Այս առումով կարծում եմ, որ իրավիճակը պարզաբանման կարիք ունի:
Վրաց Պատմահայր Լեոնտիոս Մրովելին հայտնում է. <Փառանջոմը (Իբերիայի թագավորության արքա Փառանջոմը (մ.թ.ա.160-95) – Մ.Հ.) սիրեց պարսից կրոնն և կրակապաշտությունը, Պարսկաստանից կանչեց կրակի սպասավորներին ու մոգերին, նրանց հաստատեց Մծխեթում և այն վայրում, որն այժմ կոչվում է Մողվթա, որտեղ էլ սկսեց բացահայտորեն պաշտել կուռքերին: Հենց այս պատճառով էլ նրան ատեցին Քարթլիի բնիկները: Ապա Վրաց իշխանների մեծամասնությունը դավադրություն կազմեց և նրանք դեսպան ուղարկեցին Հայոց թագավորի մոտ` ասելով. <Մեր թագավորն ուրացավ հայրական կրոնն ու չի պաշտում Վրաց պահապան աստվածներին: Նա ընդունեց հայրենի կրոնն ու մոռացավ մայրենին, արդ նա արժանի չի այլևս մեզ թագավոր լինելու: Տուր մեզ քո որդի Արշակին, որի կինը մեր Փառնավազյան թագավորների սերնդից կլինի, և հասցրու քո զորքը, որպեսզի քշենք նոր կրոն ընդունող Փառանջոմին ու մեզ թագավոր լինի քո որդի Արշակը, իսկ թագուհի` նրա կինը, մեր թագավորների զավակը>: Ապա Հայոց թագավորը հավանեց այս մտադրությունը: Նա հետ ուղարկեց վրաց դեսպանին պատասխանով, ուր ասվում էր. <Եթե իրոք անարատ սրտով կցանկանք ձեզ թագավոր իմ որդուն, ապա դուք` իշխաններդ, տվեք ինձ պատանդ, ես իմ որդուն կտամ ձեզ թագավոր և ամենուրեք լիուլի կդարձնեմ ձեզ>: Ապա Վրաց իշխանների մեծ մասը, տալով պատանդներ, հայտարարեցին, որ ուրանում են Փառանջոմին, որից հետո Հայոց թագավորն իր ողջ զորքով դիմեց Քարթլի: Փառանջոմն իր հերթին օգնության կանչեց պարսիկներին և ուժեղ պարսկական զորք մտցրեց Քարթլի: Նա իր շուրջը հավաքեց նաև վրացիներին, որոնք հավատարիմ էին մնացել նրան, իսկ ուրացած վրաց իշխաններն ընդառաջ գնացին Հայոց թագավորին Տաշիրում, որտեղ ժողովվել էին շատ հայեր ու վրացիներ: Փառանջոմն ևս դիմեց այնտեղ` Տաշիր: Նրանց միջև սաստիկ պատերազմ տեղի ունեցավ և երկու կողմերից էլ անհամար մարդիկ կոտորվեցին: Ի վերջո Փառանջոմը հաղթվեց հայերի ու վրացիների կողմից և սպանվեց, նա սպանվեց, իսկ նրա զորքը կոտորվեց: Փառանջոմի որդի Միհրանը (Իբերիայի թագավորության ապագա արքա Միհրան II-ը – Մ.Հ.), որը մեկ տարեկան երեխա էր, վերցվեց իր դայակի կողմից, որը տարավ նրան Պարսկաստան, իսկ Հայոց թագավորը վրացիներին զիջեց իր որդուն>[1]: Հիմնական հաղորդումը սա է, որին ըստ էության կրկնելով էլ քննարկվող իրադարձությունների մասին հայտնում են ավելի ուշ, գրեթե նոր շրջանի վրացական ևս երկու պատմիչներ: Այսպես, ըստ Դավիթ Բագրատունու. <Միհրան արքայի (Իբերիայի թագավորության արքա Միհրան I-ի – Մ.Հ.) մահից հետո Իբերիայում թագավորեց նրա որդի Փառանջոմը (Իբերիայի թագավորության արքա Փառանջոմը – Մ.Հ.): Այս արքայի առանձնահատկությունն էր հակումը դեպի պարսկական սովորությունները, իսկ դա բերեց նրան, որ նա սկսեց արգելել պաշտել կուռքերին և առաջարկել, որ իբերները դիմեն կրակը պաշտելուն: Հինավուրց սովորությունների նկատմամբ դրսևորած արհամարհանքն և հին ու երկարաժամկետ սովորույթների վերացումն Իբերիայում ժողովրդական հուզումների պատճառ հանդիսացան, որի արդյունքում Փառանջոմը վտարվեց այն երկրից, որին նա տիրում էր ժառանգական իրավունքով: Անիշխանություն կործանարար հետևանքների կանխման հետևանքով իբերները խնդրեցին Հայոց արքա Արտաշեսին, որ թույլ տա իր որդի և Իբերիայի արքա Միհրանի փեսա Արշակին (Իբերիայի թագավորության ապագա արքա Արշակ I Հային – Մ.Հ.) ընդունել արքայական իշխանությունն իբերիայի նկատմամբ: Ժողովրդի ցանկությունը կատարվեց, Արշակն ընդունեց գահն և իր ջանքերը սկսեց ուղղել դեպի սեփական հպատակների բարեկեցությանը: Փառանջոմը, սակայն, հուսահատության գիրկն ընկնելով, դիմեց պարսիկներին և նրանցից զորք խնդրեց որպես օգնություն, որպեսզի ճնշի իբերների դիմադրությունը: Եվ ահա նա օտար զորքերով մտավ Իբերիա: Ժողովուրդը, սակայն, վշտացած նրա վարքագծով, մազաչափ իսկ չտատանվեց իր մտադրություններում և ահա Փառանջոմը Լոռու մոտ տեղի ունեցած ճակատամարտում պարտվեց ու սպանվեց: Սրա հետևանքով այսպես կոչված Փառնավազյանների սերունդն ընդհատվեց>[2]: Իր հերթին, ըստ Վախուշտի Բագրատունու. <Հայոց թագավորի որդի Արշակ Արշակունուն (Իբերիայի թագավորության արքա Արշակ I Հային – Մ.Հ.) բերեցին ու ողջ Վրաստանի թագավոր նստեցրին>[3]:
Եվ այսպես, մ.թ.ա. մոտ 95 թ-ին Մեծ Հայքի թագավորության բանակը, ընդառաջ գնալով իբերական իշխանների խնդրանքին, որոնք, գահընկեց անելով Փառանջոմ արքային, Հայոց արքայից խնդրել էին իբերական արքայադստեր հետ ամուսնացած նրա որդի Արշակին կարգել իրենց թագավոր, շարժվեց դեպի հյուսիս և Տաշիրի ճ-մ-ում համառ մարտում ջախջախեց Փառանջոմ արքայի գլխավորած Իբերիայի ու Պարթևական թագավորությունների միացյալ բանակին: Փառանջոմը սպանվեց, Իբերիայի թագավորության արքա հռչակվեց Արշակը` Արշակ I Հայը (մ.թ.ա. 93-81), և Իբերիան ընկավ Մեծ Հայքի թագավորության գերիշխանության տակ: Փաստորեն Իբերիայի թագավորության գահին տեղի ունեցավ արքայական տոհմի փոփոխություն՝ մինչ այդ իշխած և պրոպարթևական դիրքորոշում ունեցող Փառնավազյանների տոհմին հաջորդեց Մեծ Հայքի Արշակունիների տոհմի մի ճյուղը, որին ճիշտ է կոչել Վրաց Արշակունիներ: Սրանով սկիզբ դրվեց հայ-պարթևական մրցակցության հերթական ճակատի բացմանը, որի առաջին արարը, ի դեմս Իբերիայի թագավորության նկատմամբ գերիշխանության հաստատման, եղավ հայերի օգտին:
Իսկ այժմ անենք մի քանի դիտարկումներ: Ամենից առաջ նշենք, որ Լեոնտիոս Մրովելին որպես ճակատամարտի վայր նշում է Տաշիրը, Վախուշտին Բագրատունին լռում է, իսկ Դավիթ Բագրատունին ավելի է կոնկրետացնում` Լոռիի մոտակայքում: Իր հերթին Դավիթ Բագրատունին Իբերիայի արքա Արշակ I Հային ճանաչում է որպես Արտաշես I-ի որդի, սակայն դա սխալ է և այս առումով հատկանշական է, որ Մրովելին, որպես սկզբնական տեղեկատվության կրող, չի կոնկրետացնում Հայոց արքայի անունը: Իրականում, հաշվի առնելով, որ Իբերիայում Արշակ I Հայի թագավորության ժամանակ Մեծ Հայքի արքան էր Տիգրան II Մեծը, կարելի է վստահորեն ասել, որ Արշակը հենց վերջինիս որդին էր: Խնդիրն, իհարկե, զուտ ենթադրական մակարդակի վրա է, սակայն մի բան փաստ է, որ Արշակ I Հայ սկզբունքորեն չէր կարող լինել Արտաշես I-ի որդի, իսկ այլ պարագայում, հաշվի առնելով համընդհանուր ճանաչում ստացած այն փաստը, որ Իբերիայի թագավորությունը Տիգրան II Մեծ գահակալման հենց սկզբում ընկնում է Մեծ Հայքի թագավորության գերիշխանության տակ, չի մնում այլ թեկնածու, քան հենց ինքը՝ Տիգրան II Մեծը: Վերջում ուղղակի սեղմ կերպով ամրագրենք, որ, քանի որ վրացական աղբյուրները պահպանվել են, Իբերիայի թագավորության պարագան պարզաբանելը մեծ հաշվով հաջողվում է, սակայն այն հարցը, թե Աղվանքի թագավորությո՞ւնն ինչպես է ընկել Մեծ Հայքի թագավորության գերիշխանության տակ, մանրամասների մակարդակով հայտնի չէ:
_________________________________ [1] <Քարթլիս-Ցխովրեբա>, Լեոնտիոս Մրովելի <Վրաց թագավորների, նախահայրերի և տոհմերի պատմությունը>: [2] Դավիթ Բագրատունի <Վրաստանի պատմությունը>, գլուխ 41: [3] Վախուշտի Բագրատունի <Քարթլիի պատմությունը>:
_________________ Приходите в мой дом...
|