Հենց նման պայմաններում էլ, ահա, փորձելով առաջին անգամ իրապես կյանքի կոչել Գուգարքի նկատմամբ իր պապի և հոր հավակնությունները Փառնվազ I Մեծ-ի որդի Սաուրմագ I-ի (մ.թ.ա. 240-210) տղա Միհրան I-ը (մ.թ.ա. 210-160)[9] մ.թ.ա. 209 թ-ին շարժի մեջ դրեց իր բանակը և մտավ Հայաստանի տարածք: Երվանդ III-ը, սակայն, որը մեծ հաշվով անհաջողակ տիրակալ էր այլ հարցերում, Գուգարքի հարցում գործեց ոչ միայն վճռականորեն, այլև ավելի հաջող, որի արդյունքում Մեծ Հայքի թագավորության սահմանները հյուսիսում վերստին ամբողջացվեցին[10]: Արդյունքում ոչ միայն ամբողջացվեց Մեծ Հայքի թագավորության հյուսիսային սահմանը, այլև անհաջողության մատնված Միհրան I-ը ընդունեց Մեծ Հայքի թագավորության գերիշխանությունը և հետագայում, ի դեպ ասած, ի կատարումն իր վասալական պարտավորությունների, աջակցեց Երվանդ III-ին, երբ վերջինս պայքարում էր Արտաշեսի` ապագա Արտաշես I-ի (մ.թ.ա. 201-189՝ կառավարիչ, մ.թ.ա. 189-160՝ արքա), դեմ[11]։ Իբերիայի այս խորամանկ արքան, սակայն, սպասում էր ընդամենը հարմար մի առիթի, ինչն էլ շուտով ներկայացավ։
Մ.թ.ա 180-ական թվականներին[12] քոչվոր սարմատների մեծաթիվ ու հզոր հորդան անցավ Վոլգան և գլխովին ջախջախեց մինչ այդ Մերձսևծովյան ու Նախակովկասյան տափաստաններին տիրող սկյութներին, որոնց փոքր մասը նահանջեց դեպի արևմուտք, հետագայում ընդունելով սարմատների գերիշխանությունը, իսկ հիմնական մասը ձուլվեց սարմատների մեջ ու ավելի ուժեղացրեց վերջիններիս։ Սրա արդյունքը եղավ մասնավորապես այն, որ Դանուբից Վոլգա ձգվող Մերձսևծովյան և Նախակովկասյան լայնարձակ տափաստաններում ստեղծվեց սարմատների արքայական ցեղ հանդիսացող ալանների (արևմտյան աղբյուրներում` «ռոքսալաններ») գլխավորած Ալանական հզոր թագավորությունը, որը ակտիվ արտաքին ավարառուական քաղաքականություն էր վարում։ Ահա հենց այս հզոր ուժն էլ փորձեց օգտագործել Միհրան I-ը՝ մ.թ.ա. 184 թ-ին իր թագավորության, սարմատների և հյուսիս-կովկասյան լեռնականների միացյալ ուժերով հզոր հարված հասցնելով հայերին։
Այնուհետ ծավալված իրադարձությունները ամենից առաջ հայտնի են Արտաշես արքայի և Սաթենիկի գեղեցիկ պատմությամբ, թեև իրականում ավելի կարևոր էին այս իրադարձությունների ռազմա-քաղաքական հետևանքները, քանզի սարմատների, լեռնականների ու իբերների հիշատակված արշավանքը վերջացավ նրանց իսկ ջախջախիչ պարտությամբ[13]: Պատերազմից սարմատների ու լեռնականների դուրս գալուց հետո Միհրանի կազմակերպած դիմադրությունը նրան վերջին հաշվով ոչինչ չտվեց[14], քանզի արդյունքում Իբերիայի ու Ալանիայի թագավորությունների հետ կնքվեց հաշտություն, որից հետո Ալանական թագավորությունը դադարեցրեց Մեծ Հայքի թագավորության նկատմամբ վարվող թշնամական քաղաքականությունը, իսկ Իբերիայի թագավորությունն էլ, այլևս չունենալով այլ ելք, ընդունեց Մեծ Հայքի թագավորության գերիշխանությունը:
Այս փուլում Իբերիայի արքայի հարձակումն ու նրա հետագա հուսահատորեն համառ դիմադրությունը Միհրանին վերջին հաշվով ոչինչ չտվեց, սակայն հետագա տասնամյակներում Մեծ Հայքի թագավորության մղած տևական ու ծանր պայքարը Սելևկյանների թագավորության դեմ հնարավորություն տվեց վերջինիս կատարել ևս մեկ փորձ։ Մ.թ.ա. 165 թ-ին Իբերիայի արդեն բավականին տարիքն առած արքան կրկին անցավ հարձակման և ոչ միայն գրավեց Ջավախքը, այլև գերեց արքայազն Զարեհին[15]։ 3 տարի անց, սակայն` մ.թ.ա. 162 թ-ին, Իբերիայի արքա Միհրան I-ը ծանր պարտություն կրեց Մեծ Հայքի թագավորության բանակից[16] ու ստիպված եղավ վերջնականապես հրաժարվել իր բոլոր հավակնություններից՝ ամրագրելով սեփական ծրագրերի լիակատար փլուզումը, ընդ որում Զարեհը ազատվեց գերությունից, Գուգարքի սահմանները ամբողջացվեցին, իսկ Իբերիայի թագավորությունը կրկին ընդունեց Մեծ Հայքի թագավորության գերիշխանությունը և բավականին երկար ժամանակով հրաժարվեց Հայաստանի հյուսիսային նահանգների նկատմամբ հավակնություններից։
___________________
[9] Ըստ «Քարթլիս Ցխովրեբա»-ի (Լեոնտիոս Մրովելի), որը վրաց արքաների ցանկերը փոխանցում է զգալի խառնաշփոթություններով և անճշտություններով, այս ժամանակ Իբերիայում կային միաժամանակ կառավարող երկու եղբայր-արքաներ` Արզոկն ու Արմազելը։ Սակայն ներկայումս վրացագիտության մեջ ընդունված է, որ այս ժամանակ Իբերիայում իշխել է Միհրան I-ը (մ.թ.ա. 210-160)։ Այս կապակցությամբ կարծում եմ, որ խնդրի բանալին հետևյալում է։ Բանն այն է, որ Մովսես Խորենացու աշխատության Երկրորդ գրքի ժամանակագրական համակարգը պարունակում է մի լրջագույն ժամանակագրական սխալ, որի հետևանքով Պատմահայրը սխալմամբ Երվանդ III-ին, Արտաշես I-ին և Սմբատ Բագրատունուն մ.թ.ա. 212-160 թվականների ժամանակահատվածի փոխարեն տեղափոխել է և տեղակայել I դարի վերջում ու II դարի սկզբում։ Հարկ եմ համարում նշել, որ, ըստ իս, Պատմահոր թույլ տված սխալի հիմքում ընկել է այն հանգամանքը, որ վերջինս մեկ միասնական Արտաշես I-ի փոխարեն ընդունել է երկու Արտաշեսների գոյությունը, որոնցից մեկը (պայմանականորեն կոչենք Առաջին) իր տեղում է` մոտավորապես մ.թ.ա. 212-160 թվականների ժամանակահատվածում, իսկ մյուսը, որը իրականում գոյություն չի ունեցել (պայմանականորեն կոչենք Երկրորդ), Պատմահոր կողմից տեղակայվել է I դարի վերջում և II դարի սկզբում։ Առաջին Արտաշեսի մասին Խորենացին խոսում է շատ անորոշ` իրական Արտաշեսի հիմնական գործունեությունը կապելով Երկրորդի հետ, այսինքն սխալվելով արդեն երկրորդ անգամ։ Այս կապակցությամբ Պատմահոր սխալն ըստ իս բացատրվում է նրանով, որ Հայաստանի պատմության հնագույն շրջանի մասին նա իր հիմնական տեղեկությունները քաղել է Մար Աբբաս Կատինայից, որի աշխատանքը ավարտվում է հենց իրական Արտաշեսի թագավորության սկզբի ժամանակահատվածով` չհասած դրան, որից հետո Խորենացին, զրկվելով այնպիսի կարևոր տեղեկատվության աղբյուրից, ինչպիսին էր Մար Աբբաս Կատինան, մոլորվել է` ինչպես արդեն ասվեց, ամրագրելով երկու Արտաշեսների գոյությունը, ընդ որում իրական Արտաշեսի գործունեությունը գոնե Առաջին Արտաշեսի հետ կապելու փոխարեն, ինչը զգալիորեն կմեղմեր սխալը, անելով երկրորդ սխալը և այն կապելով Երկրորդի հետ։ Եվ այսպես վրաց Պատմահայր Լեոնտիոս Մրովելին, իր հերթին սեփական ժամանակագրական համակարգը կապելով Խորենացու Երկրորդ գրքում առաջարկված ժամանակագրական համակարգի հետ և հետևելով նրան, ալանական հարձակման հետ կապված իրադարձությունները տեղափոխել է I դարի վերջ ու II դարի սկիզբ, բայց միաժամանակ նաև, ձեռքի տակ ունենալով Իբերական թագավորության արքաների սեփական մի գահացանկ, անխուսափելի կերպով որպես դեպքերին ժամանակակից արքաներ խոսել է Արզոկի և Արմազելի մասին, որոնց թագավորության տարիները իրոք մոտավորապես համապատասխանում են հենց I դարի վերջին ու II դարի սկզբին։ Այս առումով խիստ հատկանշական է, որ Խորենացին որպես իրական` Առաջին, Արտաշեսի հակառակորդ այնուհանդերձ հիշատակում է (Գիրք 2, գլուխ 11) վերջինիս ժամանակակից Միհրանին։ Այս ամենի արդյունքում էլ հենց մենք ունենք մի իրավիճակ, երբ, փոխանակ հայտնվի Փառնվազյանների գահատոհմի երրորդ գահակալ Միհրան I-ի մասին, ժամանակագրական անախրոնիզմով խոսվում է վերջինիցս գրեթե երեք հարյուրամյակ ավելի ուշ ապրած Արզոկի և Արմազելի մասին։ [10] «Քարթլիս-Ցխովրեբա», Լեոնտիոս Մրովելի «Վրաց թագավորների, նախահայրերի և տոհմերի պատմությունը»; Վախուշտի Բագրատունի «Քարթլիի պատմությունը»: [11] Մովսես Խորենացի «Հայոց պատմություն», գիրք 2, գլուխ 43-46։ [12] Պոլիբիոս «Համընդհանուր պատմություն», գիրք 25, գլուխ 1։ Հիշատակված հեղինակը սարմատների արքային հիշատակում է մ.թ.ա. 179 թ-ի իարդարձությունների կապակցությամբ, սակայն հաղորդման կոնտեքստն այնպիսին է, որ, ակնհայտ է, այս արքան ու իր ժողովուրդը Մերձսևծովյան տափաստաններում էին գտնվում արդեն առնվազն կես տասնամյակ։ [13] Մովսես Խորենացի «Հայոց պատմություն», գիրք 2, գլուխ 50; Մովսես Կաղանկատվացի «Պատմություն Աղվանից աշխարհի», գիրք 1, գլուխ 8; Ուխտանես «Հայոց պատմություն», գլուխ 42; Դավիթ Բաղիշեցի «Ժամանակագրություն»; «Քարթլիս-Ցխովրեբա», Լեոնտիոս Մրովելի «Վրաց թագավորների, նախահայրերի և տոհմերի պատմությունը»; Վախուշտի Բագրատունի «Քարթլիի պատմությունը»; Դավիթ Բագրատունի «Վրաստանի պատմությունը», գլուխ 54; Աբբաս-ղուլի-աղա Բաքիխանով «Դրախտային ծաղիկ», մաս 1։ [14] «Քարթլիս-Ցխովրեբա», Լեոնտիոս Մրովելի «Վրաց թագավորների, նախահայրերի և տոհմերի պատմությունը»; Վախուշտի Բագրատունի «Քարթլիի պատմությունը»։ [15] Մովսես Խորենացի «Հայոց պատմություն», գիրք 2, գլուխ 53; «Քարթլիս-Ցխովրեբա», Լեոնտիոս Մրովելի «Վրաց թագավորների, նախահայրերի և տոհմերի պատմությունը»; Վախուշտի Բագրատունի «Քարթլիի պատմությունը»; Դավիթ Բագրատունի «Վրաստանի պատմությունը», գլուխ 54։ [16] «Քարթլիս-Ցխովրեբա», Լեոնտիոս Մրովելի «Վրաց թագավորների, նախահայրերի և տոհմերի պատմությունը»; Վախուշտի Բագրատունի «Քարթլիի պատմությունը»; Դավիթ Բագրատունի «Վրաստանի պատմությունը», գլուխ 54:
_________________ Приходите в мой дом...
|