Մ.թ.ա. 95 թվականին իր մահկանացուն կնքեց Մեծ Հայքի թագավորության արքա Տիրան I-ը (մ.թ.ա. 116-95), որի խաղաղ և ռազմաքաղաքական էական իրադարձություններից գործնականում զուրկ գահակալման շրջանը, կարծես, լուռ նախերգանքն էր բուռն իրադարձություններով լի գահակալման այն շրջանին, որը բաժին էր ընկնելու նրա որդի և հաջորդ Տիգրան II Մեծին։
Մեծ Հայքի թագավորության արքա Տիգրան II Մեծը նույնիսկ ամենևին էլ մեծամասշտաբ անձանց պակաս չունեցող մեր պատմության մեջ իսկ բացառիկ մի անձնավորություն է, ընդ որում վերջինիս ԲԱՑԱՌԻԿՈՒԹՅՈՒՆԸ պայմանավորվում է այս տիրակալի ամենից առաջ ռազմաքաղաքական ձեռքբերումներով, սակայն ամենևին էլ չի սահմանափակվում դրանով։ Տիգրան II Մեծն իրենից ներկայացնում էր բացառիկ խելքի և խորաթափանցության, քաղաքական զարգացումների գնահատման անչափ սուր ընկալման, զորավարական առաջնակարգ ունակությունների, հսկայական եռանդի, երկաթյա կամքի, ինչպես նաև կազմակերպչական մեծ ունակությունների տեր մի անձնավորություն։ Հայոց բացառիկ այս տիրակալը, որը, կարծես թե ԿՐԿՆԵԼՈՎ, իսկ ինչ-որ իմաստով էլ նույնիսկ ԳԵՐԱԶԱՆՑԵԼՈՎ Արա III Մեծին, արդյունքում ոչ միայն հսկայական ռազմաքաղաքական վերելքի ապահովեց Մեծ Հայքի թագավորությանը և հայ ժողովրդին, այլև, որ, թերևս, ավելի կարևոր էր, վերջիններիս ԿԵՆՍՈՒՆԱԿՈՒԹՅԱՆ ՀՍԿԱՅԱԿԱՆ ՈՒԺ ԱՊԱՀՈՎԵՑ, ինչը անչափ կարևոր նշանակություն ունեցավ հետագայի համար՝ ըստ էության մեծապես պայմանավորելով հայ ժողովրդի հետագա ճակատագիրը։
Տիգրան II Մեծի կողմից Մեծ Հայքի թագավորության ԳԱՀԸ ԶԲԱՂԵՑՆԵԼՈՒ ՊԱՀԻՆ երկրի առաջ ծառացած էին մի շարք արտաքին և ներքին հիմնախնդիրներ, որոնք իրենց լուծումներն էին պահանջում։ Իրոք, նույն այս ժամանակ խիստ սրվել էին Իբերիայի թագավորության զառամյալ արքա Փառանջոմի (մ.թ.ա.160-95) հարաբերությունները սեփական իշխանների հետ, ընդ որում վերջինիս ՀԻՄՔՈՒՄ ԸՆԿԱԾ ԷՐ ամենից առաջ հենց մշակութային կամ նույնիսկ քաղաքակրթական դիմակայության տեսք ստացած քաղաքական հակամարտությունը, երբ երկրում աստիճանաբար ուժեղացող Մեծ Հայքի Արշակունիների ազդեցությունն արտահայտում էին Փառանջոմի դեմ դուրս եկած իշխաններն ի դեմս ավանդականի, իսկ Փառանջոմն ինքն էլ կանգնած էր ավելի հելլենական մշակութային հենքի վրա՝ որոշակիորեն վայելելով Պարթևական թագավորության աջակցությունը։ Իբերիայի թագավորությունում առկա ներքին ներհակությունների որոշակի կրկնությունն էլ նույն այս ժամանակ պետք է որ առկա լիներ նաև Աղվանքի թագավորությունում, սակայն այս մասին մենք որևէ կոնկրետ տեղեկություն առայժմ ՉՈՒՆԵՆՔ։ Ուշագրավ էր դրությունը նաև Մեծ Հայքի թագավորության արևմտյան սահմաններում, որտեղ հասունանում էր Պոնտոսի թագավորության հսկայածավալ պայքարը Հռոմեական հանրապետության դեմ, իսկ ՆԵՐՀԱՅԿԱԿԱՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐԻՑ էլ առաջնայինը Ծոփքի թագավորության ժառանգության հարցն էր, քանի որ հենց նույն այս ժամանակ իր մահկանացուն էր կնքել Ծոփքի թագավորության արքա Արտանեսը։ Միաժամանակ, սակայն, առկա էր նաև Կոմագենեի թագավորության խնդիրը, որը սկսել էր աստիճանաբար ենթարկվել Հյուսիսային Միջագետքին մոտեցող Պարթևական թագավորության սպառնալիքներին, ընդ որում հեռավոր հեռանկարում կար նաև Կիլիկիայի խնդիրը, որի լուծումը, զուտ հայկական հողերը միավորելու տեսանկյունից զատ, Մեծ Հայքի թագավորությանը դեպի Միջերկրական ծով նաև ԵԼՔ կապահովեր։ Եվ վերջապես ոչ պակաս կարևոր էր նաև Սելևկյանների թագավորության քաղաքական ժառանգությանը տիրելու հարցը, քանի որ նույն այս ժամանակ թերևս արդեն բոլորի համար պարզ էր, որ այս թագավորության կործանումը մոտ է։
Արդյունքում Մեծ Հայքի թագավորության արքան որոշեց խնդիրների լուծումը սկսել հյուսիսից, մանավանդ օգտվելով այն բանից, որ նույն այս ժամանակ Իբերիայի թագավորության մի շարք առաջատար իշխաններ, գահընկեց հայտարարելով Փառանջոմ արքային, աջակցության համար դիմել էին իրեն՝ Հայոց արքայից խնդրելով իրենց թագավոր կարգել իբերական արքայադստեր հետ ամուսնացած նրա որդի Արշակին։ Որպես հետևանք այս ամենի՝ մ.թ.ա. 95 թվականին Տաշիրի ճ-մ-ում (Գուգարք, Լոռի ամրոցի մոտակայքում) Մեծ Հայքի թագավորության բանակը (մոտ 50.000) համառ մարտում ջախջախեց Փառանջոմ արքայի գլխավորած Իբերիայի և Պարթևական թագավորությունների միացյալ բանակին (մոտ 50.000): Արդյունքում Փառանջոմը սպանվեց, Իբերիայի թագավորության ԱՐՔԱ ՀՌՉԱԿՎԵՑ Արշակը` Արշակ I Հայը (մ.թ.ա. 95-68), և Իբերիայի թագավորությունը ընկավ Մեծ Հայքի թագավորության գերիշխանության տակ: ՍԿՍՎԵՑ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՀԻՆԳԵՐՈՐԴ ԳԵՐԻՇԽԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸ, որի սահմանները հյուսիսում հասան մինչև Կովկասյան լեռնաշղթայի կենտրոնական ու արևելյան հատվածներ:
Մ.թ.ա. 86 թվականի աշնանը Տիգրան II Մեծի գլխավորած Մեծ Հայքի (մոտ 120.000) և Իբերիայի (մոտ 20.000) թագավորությունների միացյալ բանակը Պարթևական թագավորության բանակից (մոտ 50.000) ԳՐԱՎԵՑ Ատրպատականը, Արբելան Նինվեն և Ադրաբանա ամրոցը։ Արդյունքում Պարսկահայք և Փայտակարան նահանգները, ինչպես նաև Վասպուրական նահանգի արևելյան գավառները միացվեցին Մեծ Հայքի թագավորությանը, որից հետո Մեծ Հայքի թագավորությունը սկսեց ընդգրկել Հայաստանի 14 նահանգ և Ծոփք նահանգի գերակշիռ մասը, բացառությամբ Կոմագենե ու Գավրենե գավառների: Միաժամանակ Պարթևական, Ադիաբենեի, Ատրպատականի և Աղվանքի թագավորությունները ընկան Մեծ Հայքի թագավորության գերիշխանության տակ: Հայկական Հինգերորդ գերիշխանության սահմանները արևելքում հասան մինչև Կասպից ծովի արևմտյան, հարավային և արևելյան ափեր, ինչպես նաև Քուշանական թագավորության արևմտյան սահման: Շարունակելով նվաճումները արդեն հաջորդ տարի՝ մ.թ.ա. 85 թվականի գարնանը Հայոց ռազմական մեքենան մտավ նաև Հայոց Միջագետք և Կոմագենե, ինչի արդյունքում Հայոց Միջագետքի ու Կոմագենեի թագավորություններում ամրապնդվեց Մեծ Հայքի թագավորության գերիշխանությունը: Այսպիսով՝ ընդհանուր առմամբ մեկ տարի էլ չտևած հաջող և ոչ այնքան համառ ռազմական գործողությունների արդյունքում Մերձավոր Արևելքում ԱՌԱՋԻՆ ԴԵՐԵՐԻ ՎՐԱ ՀԱՅՏՆՎԵՑ Մեծ Հայքի թագավորությունը, ընդ որում կոնկրետ ժամանակատարածային հարթության մեջ Պարթևական թագավորության նկատմամբ առավելությունն ակնհայտ էր, իսկ հենց վերջերս պաշտոնական Հռոմի դեմ ծանր պատերազմն ավարտած և զգալի կորուստներ կրած Պոնտոսի թագավորությունն ինքն էլ մեծ հաշվով ևս զիջում էր Հայոց թագավորությանը։
«Ասորիքը ազատ շունչ քաշեց…: Նա ունեցավ ԽԱՂԱՂՈՒԹՅՈՒՆ, ԱՊԱՀՈՎՈՒԹՅՈՒՆ և ԲԱՐԵԿԵՑՈՒԹՅՈՒՆ»,- այսպես է բնորոշում քննարկվող ժամանակաշրջանում Հայկական Հինգերորդ գերիշխանության հաստատման հետևանքները և նրա էությունը արևմտյան ծայրահեղ սուբյեկտիվ ու «եվրոպակենտրոնության» ախտով տառապող պատմաբանների մեջ որոշակիորեն երջանիկ բացառություն հանդիսացող Ռեյնաքը` տալով մի գնահատական, որի հետ դժվար է չհամաձայնել:
Ինչպես հարկն է կարգավորելով գործերն Ասորիքում՝ մ.թ.ա. 83 թվականի ամռանը Հայոց տիրակալը դուրս մղեց Հռոմեական հանրապետության կայազորին Սոլեից, որից հետո Հայկական Հինգերորդ գերիշխանության սահմանները արևմուտքում հասան մինչև Պամֆիլիայի արևելք և Կապադովկիայի հարավ։ Ավելին, այդուհետ ընդհուպ մինչև մ.թ.ա. 66 թվականը Կիլիկիայի ծովահենական նավատորմի (1.000 նավ) կազմում գործող ծովահենները (մոտ 30.000) և նրանց կազմում գտնվող Հայ ռազմիկները (մոտ 15.000), ամուր խարսխակայաններ ունենալով Կիլիկիայում, Միջերկրական ծովում և հարակից ափաշերտում լայն գործունեություն ծավալեցին՝ կողոպտելով 400 քաղաք ու մեծ քանակությամբ նավեր` հսկայական վնաս հասցնելով Հռոմեական հանրապետությանը:
Մ.թ.ա. 66 թվականի ամռանը Մեծ Հայքի թագավորության բանակի (մոտ 10.000) անկանոն հարվածների ենթարկվող Պարթևական թագավորության բանակը (մոտ 50.000) գրավեց Կորճայքը, սակայն իրապես ամրանալ Հայոց հինավուրց այս նահանգում Հրահատ III-ի ռազմական մեքենան որևէ կերպ ի վիճակի չեղավ։ Այս ընթացքում մ.թ.ա. 66 թվականի ամռանը Տիգրան II Մեծի գլխավորած Մեծ Հայքի (մոտ 60.000), Հայոց Միջագետքի (մոտ 5.000), Կոմագենեի (մոտ 5.000), Իբերիայի (մոտ 10.000) և Աղվանքի (մոտ 5.000) թագավորությունների միացյալ բանակը արշավեց դեպի Հյուսիսային Ասորիք, սակայն շուտով սկսվեցին բանակցություններ։ Արդյունքում Մեծ Հայքի թագավորության և Հռոմի միջև Արտաշատում հաշտության պայմանագիր կնքվեց, ըստ որի Հռոմեական հանրապետությունն ու Մեծ Հայքի թագավորությունը ճանաչվեցին միմյանց «դաշնակից և բարեկամ»: Հայկական Հինգերորդ գերիշխանությունը ՎԵՐՋԱՑԱՎ և Մեծ Հայքի թագավորությունից անջատվեցին նրա գերիշխանությունն ընդունած բոլոր երկրները, սակայն Մեծ Հայքի թագավորության կազմում մնացին Հայաստանի 14 նահանգ ու Ծոփք նահանգի գերակշիռ մասը՝ բացառությամբ Մելիտե, Կոմագենե և Գավրենե գավառների:
30 տարի տևած այս ժամանակաշրջանում տեղի ունեցավ Սելևկյանների թագավորության կործանումը, Փոքր Ասիայի հելլենիստական պետությունների անկումը, Պոնտոսի թագավորության հսկայական ձեռքբերումը, ջախջախումը և ոչնչացումը, իսկ Մերձավոր և Միջին Արևելքում առավել ակտիվ սկսեցին գործել գիշատիչ-զավթողական քաղաքականություն վարող Հռոմը, ինչպես նաև ավելի հավասարակշռված վարքագիծ դրսևորող Պարթևական թագավորությունը: Այս պայմաններում ստեղծվեց և անկում ապրեց Հայկական Հինգերորդ գերիշխանությունը, որից հետո Հայաստանը, չնայած արտաքին բացառիկ բարդ քաղաքական զարգացումների, ընդհանուր առմամբ շարունակեց իր բնականոն գոյությունը, իսկ Մեծ Հայքի թագավորությունը շարունակեց մնալ տարածաշրջանային առաջատար ուժերից մեկը:
Այս առումով Տիգրան II Մեծին լավագույններից մեկը բնորոշում է Ռենե Գրոսեն, որը նշում է. «Տիգրանը՝ ԹԵՐԱԳՆԱՀԱՏՎԱԾ ԱՅԴ ՄԵԾ ՏԻՐԱԿԱԼԸ…, անշուշտ, շատ ավելի է արժանի պատմության հիացմունքին, քան նրա ժամանակակից Միհրդատ Եվպատորը, եթե ցանկանաք նկատել, որ Միհրդատը փայլուն կերպով «ինքնասպանության հասցրեց իր երկիրը», մինչդեռ Տիգրանն ապահովեց սեփական ժողովրդի հավերժական հարատևումը»…